Today is 30 September 2014. 

Happy International Translation Day!

Dear colleagues! Translation Club greets you on the International Translation Day! We are proud of our students.

Translator is one of the most ancient professions. Translator is a person who never stops learning, self-improving, opening new areas of interest and acquiring professional skills.

International Translation Day was introduced in 1991 by the International Federation of Translators and is celebrated every year on the 30th of September. This day is the feast of St. Jerome, the Bible translator who is considered the patron saint of all translators. Translators and interpreters are the key part of effective communication. In the present-day world it’s almost all about the relationships, and the role of translators can’t be overestimated. We are open for fruitful cooperation!

                                                                                                                

ЗОХИОЛ Ч БИШ, ОРЧУУЛГА Ч БИШ

Хоёрдугаар хэсэг 

Техник хэлэнд “оюун сэтгэлийн талаар хуучирсан” гэж монголоор орчуулах нэр байдаг юм. Оросоор “морально устаревшее” гэдэг үг. Тэр бол машин теxникт цоо шинэ юм гарч байxад, урд xийж байсан машин, үйлдвэрээсээ дөнгөж гарч шив шинэхэн боловч. шинээр зоxион бүтээсэн машинын дэргэд , “оюун сэтгэлийн талаар xуучирсан юм” гэж үздэг юмдаа. Манайхан, Xемингуейн зоxиолыг орчуулаx байx. Тэгээд ирэхэд, Намсрайн ГЮГО гэдэг нь “оюун сэтгэлийн талаар” зуу гаруй жилийн тэртээx ялз xуучирсан юм болоx гэж байгаа нь, орчин үеийн утга зоxиолын орчуулганд шинжлэx уxааны аргазүй, зарчим бийг эс анзаарснаас нь тийм болоxод xүрлээ дээ. Энэ учрыг орчуулагч, ялангуяа зоxиогч орчуулагчийн xажууд нь “редактор” гэж нэрээ зүүгсэд тун ч бодууштай боллоо шүү.

Намсрайн орчуулсан Xюго-гийн түүxэн роман нь францаараа Нотр дам де Парис гэж нэртэй юм. Үгчилбэл, Парис даxь манай xатан гэсэн үг. Xристосын шашинт франц нэр, Xристос тэнгэрийн эxийг чингэж нэрлэдэг ажээ. Оросын Xристосын шашинтан Францын нотр дам буюу манай xатан гэсэн түүнийг Святая дева Мария - xутагтай оxин Мари, бас Богоматерь буюу Тэнгэрийн эx, Богородица-Тэнгэрийг төрүүлсэн эx гэж нэрлэдэг юм. Монголоор Эx дагини гэсэнтэй маань дүйx үг. Дагини гэсэн монгол үг бол, санскрид xэлний дакини гэсэн үг. Дагини, тарни гэx мэт эдгээр энэтxэг үгийг учры нь мэдэxгүйгээр сүүлийн үес дагина, тарина гэж бичиж болсон үзэгдэx боловч, зөв бичих зүйгий нь мэдээгүйн үзэгдэл болно. Герман бас Xристосын шашинтай тул, Францын Нотр дам гэдгийг ди xайлиге Юнгф рау Мари-Xутагтай ори xатан Мари. Үнзэрэ лийбэ фрау-манай xайрт xатан гэдэг бөгөөд Нотр Дамын сүмийг Мариенкийрxе буюу Марийн сүм гэдэг юм. Оросууд Собор Бого-матери, Церковь Богородицы гэдэг нь Эx дагинийн сүм гэсэн үг, Манайxанд Парисын манай xатан гэxэд утга таарамжгүйг Намсрай Амар xоёр мэдэвч, Дар эxийн сүм гэхдээ монгол соёлын түүx мэдэxгүйгээ үзүүлжээ. Дар эx буюу чуxам зөв бичвэл Дара гэдэг бол, Энэтxэг гаралтай шүтээний нэр. Xристосын эx Мари гэдэг нэртэй шүтээнд огт xамаагүй. Оросоор Дара гэдэг шүтээнийг Тара, богиня Тара гэдэг. Бүx Европ даяар латин үсгээр бас Таrа гэж энэтxэг нэрий нь галиглан бичдэг юм. Шарын шашны ёсонд 21 Дара-бас Цагаан Дара эx, xар xэлэнд Дариxь, ногоон Дара, төвдөөр Цагаан Дарыг Долгар, Ногоон Дарыг Должан гэдэг нь Xристос тэнгэрийн эx Марид огт xамаагүй, өөр шашны өөр Дара гэдэг шүтээн байxгүй.

Цагаан Мари, Ногоон Мари ч гэж байxгүй xорин нэгэн Мари ч гэж байxгүй. Орчуулагч редактор xоёр л европын грек-латин соёл, азийн энэтxэг төвдийн соёлын зүйлийг төсөөлөxгүйгээрээ xристосын шашны Марийн сүмийг буддын шашны Дара эxийн сүм болгож, дундад эртний Францад буддын шажин бий болгосон нь, дэлxийн уран зоxиолд гараагүй сонин юм гаргаж, Xюго-г орчуулсан гэхэд хэцүү, өөрсдөө зоxиосон гэхэд. Xюго-гийн зоxиол гэж нийтэлсэн нь урд монгол xэл зоxиолд байгаагүй зоxиолыг бий болгон орчуулж байгаа орчуулагч, түүний “редактор” гэдгээс ямар шаардлага байгааг энэ мэт зүйл гаргаж байгаа бусад орчуулагч редакторууд уxаарч авбал зоxиxыг сайн бодууштай: өөрийнxөө өв соёлын талаар иx нямбайлж, цаад орчуулаx редакторлаx гэж байга зоxиолын xолбогдолтой өв соёлын зүйлийг учрыг нь олж мэдэxгүй бол, муугаа үзүүлж, мууxайгаа дуудуулаxаас гадна уг зоxиолын утгыг гажуудуулаxад xүрдэг юм байна гэдийг бодууштай байна. Ингэж Марийг Дара болгосонтой адил үзэгдэл манай нэг хэсэг орчуулгыг xөөдөxийн xараар xөөдөx нь байна.

Монгол xэлнээ Дара эxийн xийд, Майдарын сүм, Жансрайсигийн сүм гэх мэт xэлэлгийн зүйл бий тул, Нотр дам де Пари гэдгийг орос, герман зэрэг xэдэн xэлнээ яаxин нэрлэдгийн жишээ xараад, Парисын Марийн сүм, Парисын Эx дагинийн сүм гэдгийн алин алинаар нь ч монголоороо нэрлэж болоx жишээ гараад ирэx үүнд, энэ мэт нэр тогтооx зүйлд хэд хэдэн улсын xэл толиор үзэн xөөж учры нь олж болоx арга бийг орчуулагч, xянан тоxиолдуулагч xүн xойшид мэдүүштэй юм шүү.

Түүxэн роман орчуулаx, орчуулсны нь xянан тоxиолдуулаx xүн, тэр зоxиол дотор гарч байгаа xэмжээгээр түүх соёлын байдлыг мэдэхгүй бол ямар болдгийн “сонгодог” жишээг орчин үеийн монгол утга зохиолд энэ орчуулга үлдээжээ.

Үргэлжлэл бий

Эрдэмтэд гараараа бичихийг санал болгож байна

Орчин цагт сурагч, оюутнуудын хичээлийн тэмдэглэлээ хөтлөх арга барил нь үзэг ба дэвтэр биш, харин лаптоп ба гар утсаар хязгаарлагдах болжээ. Багшийн үзүүлж буй хичээлийг залуус гар утсан дээрээ татаад авчихдаг, үгүй ядахдаа ухаалаг гар утас, төхөөрөмжүүд дээрээ зураг болгон буулгадаг. Бас тэмдэглэл бичих шаардлагатай бол лаптоп комьютер дээрээ шивж хадгалаад л гүйцээ! Харин /2014 онд гарсан судалгаагаар: Дэлгэрэнгүй мэдээлэл/ "үзэг хулганаас ухаантай" хэмээх ёжилсон гарчиг бүхий дүгнэлт гарсан байна. Уг судалгаагаар ухаалаг гар утас, төхөөрөмж, лаптоп ашигладаг оюутнууд бичиж, хадгалсан зүйлсээ санахгүй байсан, мөн багшийн хэлсэн үгийг нэг нэгээр нь сонсож бичиж байсан, богино, дунд хугацааны ой тогтоолт тааруу байсан бол гараараа бичдэг оюутнуудын сурлагын дүн сайн бөгөөд хичээлийнхээ талаар илүү сайн ойлгосон байжээ. 

ХЭЛ БИЧГЭЭ ЗӨВХӨН НУТГИЙН АЯЛГУУНЫ ХҮРЭЭНД ХӨГЖҮҮЛЭХ НЬ ИРЭЭДҮЙГҮЙ ЗАМ

Монголын "Буриад судлалын Академийн" гишүүн Санжаагийн Жамьян буриад хэлийг бусад аялгуунд "хөрвүүлэх" нь ямар үр дүнд хүргэж болох тухай бодлоо хуваалцаж байна. 

Асуудлыг ойлгох нь 

Эдүгээ буриад хэл хэцүүхэн байдалд ороод байна. Хүмүүс төрөлх хэлээ улам бүр мартаж, ярих, бичих хүн ховордсоор байгаагийн дээр буриад хэлээ хадгалж хамгаалах, хөгжүүлэх асуудал хурцаар хөндөгдөх боллоо. 

Эдгээр асуудлуудыг шийдэхийн тулд янз бүрийн арга замыг хэлэлцэж эхлээд байгаагийн нэг нь халх аялгуунд дөхүү "саа"-лах аялганд шилжих тухай яригдах болсон. 

Харин энэ санаа буриад хэл болон халх монгол хэл (орчин үеийн монгол хэл) тэс өөр хэлнүүд хэмээн ихэнх буриадууд тооцдогийн дээр мөн уран зохиолын буриад хэл оршдог гэж үздэг талынхны дунд ихээхэн шуугиан тариад байгаа юм. 

Тэр ч бүү хэл зарим буриадууд өөрсдийгөө монгол биш хэмээн үздэг. Буриадуудын уг гарлын үзэл санаа энэ хоёр төрөл хэлэнд ихээхэн нөлөө үзүүлж байгаа. Харин энэ асуудалд хожим анхаарлаа хандуулая. 

Харин одоохондоо хэлний асуудалд эргэн орж буриад хэлний хөгжлийн түүхийг бага ч атугай танилцуулах гэж байна. Уран зохиолын буриад хэл бүрэлдэн буй болсон түүх, эх сурвалжаа мэдэхгүйгээр энэ асуудлыг шийднэ гэж байхгүй санагдаж байна. 

Энэхүү өгүүлэл хоёр талынхныг болон дээрх хэлэлцүүлэгийг эсэргүүцэгчдийг тайвшруулах болов уу хэмээн найдая. 

Бүтэн зүйлийн нэг хэсэг 

1727 онд Орост нэгдэхээсээ өмнө Буриад нь Монгол улсын нэг хэсэг байлаа. 

Энэ нь буриадууд нийтийн монгол бичигтэй (хуучин монгол бичиг) байснаар батлагдана. Энэ бичгийг 1936 он хүртэл буриадууд төрөлх бичгээ хэмээн тооцдог байсан юм. 

Түүгээр ч үл барам 1923 онд өөрийнхөө Буриад-Монголын АССР улс байгуулахдаа хүртэл албан ёсны хэл нь нийтийн монгол бичигт тулгуурласан "буриад-монгол" хэл байсан билээ. 

Нийтийн монгол бичиг нь өөрийнхөө нэгдсэн шинж чанар, өвөрмөц онцгой байдлаар буриадын нутгийн аялгууны ялгааг тэгштгэж, аль ч аялгуугаар ярьдаг хүн энэ бичгээр нэгийгээ төвөггүйхэн ойлголцдог байсан юм. 

Монгол бичгийн ачаар Буриадын нутгийн аялгуунууд нэгийхээ эсрэг сөрөгөлдөх аргагүй байснаар барахгүй халх монголчууд болон Монгол Улс, Өвөр Монголын бусад ард түмнүүдтэй хялбархан чөлөөтэй ойлголцдог байлаа. 

Монгол бичгийн давуу тал бол түүний үсэг бичгийн дүрэм нь нийт монгол хэлтнүүдийн хувьд нэг байсны дээр энэ бичгийн ачаар нутгийн аялгуунууд давхар өөрийн онцлог шинж чанараа хадгалсаар байдагт оршино. 

1930-аад он хүртэл нийтийн монгол бичгийг хэрэглэж байх явцад буриад, халх монгол хэлний цорын ганц ялгаа зөвхөн дуудлага төдий л байсан юм. Үүний баталгаа нь 1920-30 онуудад хэвлэгдэж байсан Бүгд Найрамдах улсын "Буряад Үнэн" сонины өгүүлбэрзүй, үгийн сан, нэр томъёо зэрэг нь халх монгол хэл болон бичгийн монгол хэлтэй бараг адилхан байгаа явдал. Гэвч 1933 онд энэ бичгийг халсан явдал нь түүхчдийн үзэж буйгаар үзэл суртлын болон улс төрийн шалтгаантай юм. 

Латин, кирилл үсэг болон энгийн ардын хэл 

1933 онд буриад-монгол хэл латин үсэг хэрэглэх болов. Гэхдээ энэ шатанд хүртэл буриад хэл зөвхөн бичиг үсгээ л сольсон болохоос нийт монгол хэлний үг хэллэг, зөв бичгийн дүрэм, үгийн сан, өгүүлбэрзүй тэр бүү хэл дуудлагаа зэрэг халх монгол хэлтэй төстэй чанараа хадгалсаар байсан гэсэн үг. 

Өөрөөр хэлбэл латин үсгээр бичдэг болсон болохоос биш халх монгол хэлтэй бараг адилхан буриад хэл байсан гэсэн үг. Харин 1939 оноос нөхцөл байдал өөрчлөгдөн кирилл үсэгт шилжив. Ингэснээр ярианы нутгийн аялгууг бичгийн уран зохиолын хэлэнд тооцох боллоо. 

Цаашид янз бүрийн нутгийн аялгууны хар ярианы хэлээр ном зохиол хэтэрхий ихээр хэвлэх болсон нь бичгийн хэлний стандарт алдагдахад хүргэж буриад хэл халх монгол хэлнээс улам ондоошиж эхэлжээ. Эхний ээлжинд энэ нь буриад хэлний өгүүлбэрзүй, үгсийн санд нөлөөлж эхэлсэн юм. 

Харамсалтай нь энэ сөрөг үйл явц өнөөдрийг хүртэл оршсоор байна. Энгийнээр хэлвэл тэр цагаас эхлэн буриад, халх монголчууд нэг нэгийгээ ойлгох нь улам багассаар өнөөдрийг хүрсэн хэрэг. Гэхдээ шэнэхэн буриадуудын хувьд тэс өөр. 

Шэнэхэний буриадууд өнөөдрийг хүртэл нийтийн монгол бичиг хэрэглэж байгаа бөгөөд үүнийхээ ачаар буриад хэлний үндсийг хадгалсаар иржээ. Түүгээр ч барахгүй энэ нь тэднийг орчин үеийн монгол хэлээр чөлөөтэй харьцахад нь тус болж байна. Энэ нь бас тэднийг Монгол Улс, Өвөр Монголын соёл, мэдээлэл, боловсрол, эдийн засгийн хөгжлийн нэг орчинд байх боломж олгож байгаа юм. 

Монгол Улсын хувьд кирилл үсэгт шилжсэн боловч үүндээ нийтийн монгол бичгийн бүхий л стандартуудыг (үгийн сан, өгүүлбэрзүй, зөв бичих дүрэм зэргээ) хадгалан үлдэж, хар яриа, нутгийн аялгууг уран зохиолын хэлэнд аваагүй билээ. 

Түүхийг эерэгээр харах нь 

Алс хэтээ бодох юм бол буриад хэлний "бичгийн хэлийг ярианы хэлэнд ойртуулах" гэх хэл хөгжүүлэх арга зам бол үнэн хэрэгтээ ямар ч үр ашиггүй зүйл болох нь харагдаж байна. 

Харин Монгол Улсад болон Өвөр Монголд, шэнэхэний буриадуудын хувьд шал өөр эсрэг замаар буюу "хар яриаг бичгийн хэлэнд дөхүүлэх" арга хэрэгжиж байдаг нь түүхэн талаасаа маш зөв бөгөөд амьд жишээ юм. Одоо буриадын онцог шинж байдлаа бүрдүүлэх үүднээс хэлний асуудалд хандаад үзье. 

Ингээд 1958 онд "Буриад-Монголын АССР"-ийг "Буриадын АССР" болгон өөрчлөн нэрлэх шийдвэр гаргасан нь "буриад-монгол"-ын ард түмэн, болон өөрийгөө "буриад-монгол" гэж үзэх үзлийг үгүй хийж орхив. Үүний оронд өөрсдийгөө "буриад" гэж нэрлэх болсон шинэ ард түмэн гарч ирлээ. 

Ийм маягаар "буриад-монгол хэл" эрх баригчдын ганцхан удаагийн далайлтаар "буриад хэл" болон хувирч, хэлийг бүрдүүлж байсан "монгол хэл" албан ёсоор арчигдах нь тэр. Яг энэ цагаас буриадуудын өөрийгөө үзэх үзэл, төрөлх хэл нь буриад, монгол хоёр хэмээн хуваагдсан үеэс эхэлсэн гэж болно. 

Тухайн арга хэмжээний өнгөц талыг орхиод харвал халх монгол хэл, буриад хэлнүүдийг нэгтгэж байсан нийтийн монгол бичгийг эцсийн бөлөгт хуучирсан эд гэж үзээд шинэ "буриадын уран зохиолын хэл"-нээс бүрмөсөн хасч орхив. 

Энэхүү хиймэл ажиллагааны дүнд "уран зохиолын буриад хэл"-ний цаашдын ирээдүйд гарах бэрхшээлүүд төрөн гарч ирлээ. Энэ нь орчин үеийн үг хэллэгээс авахуулаад эцэст нь авиа дуудлагын асуудал юм аа. Үүний тодорхой жишээ бол 1930-аад оны хийгээд 1990-ээд оны "Буряад Үнэн" сониныг харьцуулан харахад хангалттай. 

Тухайлбал: «Буряад уласай нийгэм, улас түрын асуудалнуудын талаар бага хурал болоходо засагай газарай зүгhөө юрынхэлэгшэ, сайдууд оролсобо» (1930 он.). «Буряад республикын социально-политическэ асуудалнуудын талаар конференци болоходо правительствын зүгhөө президент, министрнууд оролсобо» (1990 он.). Уг нь энэ хоёр өгүүлбэрт байгаа утга санаа, үгийн сан адилхан юм. 

Гэвч 1990-ээд оны сонинд болохоор хэдийгээр буриадын 1920-30 оны бичгийн уран зохиолын хэлэнд байдаг ч 13 үгнээс 7-г нь авч хэрэглэсэнгүй. Ингээд "яагаад эдгээр үгс орчин үеийн "уран зохиолын хэлэнд" байхгүй байна вэ?" гэсэн асуулт урган гарч байна. Хариулт нь энгийн. 

1930-аад оноос буриад хэлний хар ярианы хэлбэр албан ёсоор "утга зохиол"-ын хэлтэй эн зэрэгцэх болсон бөгөөд жил ирэх бүр жинхэнэ бичгийн утга зохиолын хэлнээс алсран холдсоор ирсэн хэрэг. Энэ мэтчилэн буриад хэлний бүрэлдэн бий болсон түүхээ мэдсэнээр буриад хэлийг нутгийн аялгуунд шилжүүлэх асуудал тийм ч зөв биш нь харагдаж байгаа юм. 

Харин 1930-аад оны үеийн нийтийн монгол бичиг дээр суурилсан халх монгол хэлтэй бараг адилхан байсан буриад хэлээ эргэн сэргээх гэж ярих нь зөв бөгөөд үнэн шийдэл гэж харж байна. 

Үүнийг өөр нутгийн аялгуунд эсвэл халх монгол хэлэнд шилжүүлэх гэж байна хэмээн шүүмжлэх нь буруу хэрэг билээ. 
                                                          Орос хэл дээр бичсэн ОХУ-ын докторант С.Жамьян
                                                                                                                 Орчуулсан С.Майдар

ЗОХИОЛ Ч БИШ, ОРЧУУЛГА Ч БИШ

Орчуулах эрдмийг сонирхогч оюутан залуустаа зориулан манай Орчуулгын клуб 2014-2015 оны хичээлийн жилд билиг танхай дуун хөрвүүлэгч Бямбын Ринчен гүүшийн бичсэн орчуулга судлалын өгүүлэл, орчуулгын зохиолын шүүмжээс цувралаар хүргэж байна.   Бямбын Ринчен гүүш 20 гаруй улсын 70 орчим зохиолчийн 240 орчим роман, тууж, өгүүллэг, найраглал, шүлгийг орчуулсаны зэрэгцээ олон арван орчуулгын шүүмж бичиж, орчуулга хийхэд хэл найруулга, соёл, сэтгэлгээний нарийн ширийн олон асуудалд орчуулгачид маш няхуур хандаж байхыг сануулсан байдаг.

Та бүхэн уншиж мэдэхийг хүссэн зүйл болон манай блогийн талаар санал сэтгэгдэл илгээхийг хүсвэл humanitiestranslate@gmail.com хаягаар хандаарай.

Нэгдүгээр хэсэг

ЗОХИОЛ Ч БИШ, ОРЧУУЛГА Ч БИШ

(“ПАРИСЫН ДАРЬ ЭХИЙН СҮМ” үзээд төрсөн сэтгэгдэл)

Монголчууд, эртний соёлт улс бөгөөд дэлхийн Монголч эрдэмтэд шинжлэхдээ, Азийн өндөр соёлт улсын сонгодог зохиол нь Монгол хэлэнд их дээр цагаас буусны хувьд Европын ямар ч улс одоохон дээрээ Монголыг гүйцэж амжаагүй гэж үздэг байна.

                Монгол хэлнээ хэдийн орчуулан буулгасан Азийн сонгодог зохиолоос одоо Европын улсуудын хэлэнд орчуулж байгааг үзэхэд Дорно дахины хэл бичгийн эрдэмтэн орчуулж байна.  Чингэхдээ зохиолыг орчуулахын өмнө их бэлтгэл хийдэг байна. Грек – Латин соёлын хүрээний нэр томъёонд таарах юм байхгүй бол нарийн судалгаа хийж тохирох нэр тогтоон, түүндээ хүн ухаарах тайлбар хийж, Европын хэл ёсонд байдаггүй хэв суртлын учрыг уншин үзэх хүндээ таниулан бичдэг тул орчуулсан орчуулга нь утга санаа, нэр томъёо, сонин найруулгаараа урьд тийм байгаагүй хэл зохиолыг баяжуулдаг байна.

                Дорно зүгийн хэлнээс Европын хэлэнд ингэж буулгадаг зохиолыг хөрвүүлэгч нь, өөрийнхөө хэлэнд урд өмнө байгаагүй өөр хэлний нэр үг бичихдээ ямар үсгийг өөрийнхөө үсгээр тэмдэглэж, ямар авиаг яаж тэмдэглэх журмыг боловсруулдаг байна.

                Чинги чингэсээр орчин үеийн орчин үеийн орчуулгын арга ухаан боловсорч, грек, латин, араб, кирил, энэтхэг зэрэг авианы үсгээр олон улсын нэр тэргүүтнийг тус тусын үсгээр буулгах шинжлэх ухааны зарчим бий болж ирсэн байна.

                Тэр зарчим нь орчин үеийн соёлт монгол улсад ч нэгэн адил хамаарагдах нь, олон улсын зохиолыг монгол хэлэндээ буулгаж байгаа орчуулга нь тусгалаа олох ёстой болоод байна.  

                Эдгээр өндөр шаардлагын үүднээс бид олон улсын алдарт зохиолыг орчуулан нийтэлж байгаа зүйлд байдал нь ямар болж байна гэж үзэх ёстой боллоо. Үүнд Намсрайн францаас орчуулсан Парисын дарь эхийн сүм гэдгийг европ зүгийн нэрт зохиолын орчуулгыг төлөөлж байгаа зүйл гэж, түүнийг үзэхэд ямар асуудал сэдэв гарж байгааг өгүүлэхийг хүснэ.

                Монгол хэл зохиолд европ хэлнээс орж байгаа хүний нэрийн зүйлийг яаж бичих вэ гэдэг асуудал гарна. Орчуулагч Намсрай, редактор Амар хоёр эл зохиолчийн нэрийг Виктор Гюго гэжээ. Монгол хэл зүйн ёсоор бол бид овгийг түрүүнд нь, нэрийг дараа нь орчуулдаг маань манай хэлний ёс. Энэ ёс бол, ганц монгол хэлний ёс ч биш, хэлний талаар монголтой ойр нилээд олон улсын ёс. Дэлхийн хэмжээгээр хоёр ёс бий: Урдаар нэрийг нь, сүүлээр овгийг нь хэрэглэдэг ёс бий. Овгийг нь урдаар, нэрийг нь сүүлээр тавьдаг нэг ёс бий. Энэ хоёр ёс бол тухайн хэлтэн улсын хэл зүйгээс гарсан ёс. Тэгээд, өөр өөрийнхөө хэлээр ярих бичихдээ тэр хэл зүйнхээ ёсонд зохицуулдаг нь орчин үеийн соёлт улсын зарчим болж жишээ нь Унгарын алдарт зохиолч Петөөфи овогт Шандорыг бид Петөөфи Шандор гэж урдаар овгийг нь дараагаар нь Шандор гэдэг нэрийг нь, тэр зохиолчтой Монгол уншигчаа танилцуулахдаа монгол хэлнийхээ зүйд зохицуулсан билээ. Унгар хэл энэ талаар манайхтай яг нэг тул, унгараараа Петөөфи Шандор гэдэг бөгөөд Оросын Александр гэж нэрийг урдаар, Пушкин гэж овгийг нь сүүлд нь хэрэглэдэгийг Пушкины зохиолыг унгар болохдоо Пушкин Александр гэж өөрийнхөө хэл зүйн дүрэм ёсонд нийлүүлдэг юм. Тэгэхдээ Пукшин гэж овгоор нь хэрэглэдэг хэлний ёсыг дагуулж, Пушкины зохиол гэхээс Александрын зохиол гэдэггүйг бид бас монголоороо Пушкин Александр гээд, Пушкины зохиол гэвэл зохих нь, орчин соёлт улсын журам болох юм. Орос хэл бичигт Ө авиа урт эгшиг байдаггүй учраас урт эгшгийг тэмдэглэдэггүй бөгөөд Орос хэлнийхээ ёс зүйд зохицуулж урдаар нэрийг дараагаар овгийг тавьж Петефи Шандор, Янош Кадар гэх зэргээр хэрэглэж байгаа нь  хэл зүй, үсэг зүйдээ зохицуулах орчин үеийн боловсон улсын ёс хэрэглэж байгаа юм. Унгарын Каадаар овогт Яанош тул, Каадаар Яанош гэдэг нь Монгол болгохдоо мөн л Каадаар Яанош гэж буувал зохихыг манайхан мэдүүштэй байгаа юм шүү. Жишээ нь: Пушкин, Горькийн тухай хятад судлагч хүний бичсэн зүйлийг монгол болгохдоо хятад материал хэрэглэсэн юмаа гээд Пушкиныг Пү Ши зинь, Горькийг Гуо Ли зи гэж бичихгүй, оросоос орчуулсан зүйлд Улан-батор, Хас-батор гэсэн нэрийг Улан-батор, Хас-батор гэж бичихгүй Улаанбаатар, Хасбаатар гэж бичих маань сайхь зарчмыг баримталж яваа юм шүү дээ. Гагцхүү алдаг оног явж байгаа нь, тууштай болгож, түүгээрээ энэ тухайн боловсролын буурийг алдахгүй болгох нь бидэнд хэрэгтэй болж байгааг орчуулагч редакторууд хичээвэл зохих байна.

                Эл дэлхий нийтийн зарчмаар монгол хэл бичигт Намсрайн буулгасан зохиолчийн овог нэрийг Гюго Виктор гэж хэрэглэх нь манай хэлний ёс зүй байна. Тэгтэл, бас нэг асуудал босоод ирнэ. Өнөөх зохиолчийн овог нь монголоор ГЮГО гэж бичих нь зөв үү? Гэхэд, тэр хүн Франц тул латин үсгээр бичсэн байдаг байна. Латин үсэг бол, олон улсын үсэг, Манай хэрэглэж байгаа энэ кирил үсэг бол, бас олон улсын үсэг тул латин кирил хоёр үсгийн харилцан оноосон журам дэлхийн хэмжээгээр байдгийг бид мэдэх ёстой болоод байна. Орчуулагч, нэн ялангуяа редактор хүн заавал мэдэх ёстой болоод байна. Дэлхийн хэмжээгээр тэр харьцааг аль ч улсын уншигчаас шаардах хэрэгцээ байдаггүй боловч орчуулдаг орчуулгыг эхтэй нь хянан тохиолдуулдаг хүн түүнийг заавал мэдэх боловсролын шатанд хүрсэн байх нь орчин үеийн соёлт улсын шаардлага гэдгийг бид мэдэх цаг хэмжээнд улс ардын хөгжлөөр хэдийн хүрсэн байна. Латин үсгийн Н бол, кирил үсгийн Х-тэй дүйдэг тул ГЮГО гэж монголоор бичихгүй. Хюго гэж бичих ёстой байсныг францаас орчуулагч Намсрай, орчуулгын редактор Амар хоёулаа бодсонгүй, Орос бичигт ГЮГО гэж байдгаас хойш, Хюго биш, Гюго мөн байна гэж ухаарчээ. Гэтэл, яагаад хэдийнээс оросоор ГЮГО гэж бичих болсон учрыг ухаарсангүй ажээ.

                Намсрайн, одоо ХХ зууны хоёрдугаар хагаст орчуулсан тэр зохиолыг Орос хэлнээ анх 103 жилийн өмнө 1862 онд товчлон орчуулж өргөн олон уншигч олондоо танилцуулжээ. Тэр зуу гаруй жилийн өмнөх орос үсэгт латин үсгийн Н-г Г үсгээрээ тэмдэглэдэг заншил байсан нь, Г үсгээ Г-Х ийм хоёр янзаар дууддаг байсан байна. Громада гора гэх мэтийг Хромада хора гэж дууддаг тэр ёс нь өмнөд орос, украйн зэрэг хэл аялгуунаа одоо ч бий бөгөөд Европ зүгийн зохиолын орчуулга нь Г-г Х гэж дууддаг нутгаас үүсэн гарч заншсан уламжлал хэдэн зуун жил үргэлжилж анх орос хэл бичигт тэр уламжлал ёсоор Хюго гэдгийг Гюго гэж бичсэнээс хойш зуу гаруй жилийн дотор хэдэн үеийн орос уншигч нар ГЮГО гэж заншаад, одоог хүртэл нэг хэсэг нь Гюго гэж , нэг хэсэг нь Хюго гэж уншсаар ирсэн орос хэл бичгийн тухайн үеийн түүхэн уламжлал заншил тогтжээ. Одоо орос хэлэнд грек-латин соёлт улсын үг нэр шинээр ороход, орос орчуулагч редактор, зохиогч эрдэмтэн, грек-латин-кирил үсгийн орчин үед нарийн тогтсон харьцааг баримтлан, латины Н үсгийг орос кирил үсгээр Х гэж орчин үеийн нэрийн зүйл бичдэг болсон нь холл, хеминсфера, хулиган Хэмингуей гэж бичих боллоо. Зуу гаруй жилийн өмнө эдгээр үсгийг орос хэл бичигт орчуулбал голл, геминсөера (ф үсгийг тэр үед орос үсэгт фита гэж нэртэй ө үсгээр бичдэг байжээ.) гулиган Гемингуей гэж бичих байсан байжээ. Тийнхүү Намсрайн “францаас” орчууллаа гэхдээ зохиогчийн нэрийг ХХ зууны хоёрдугаар хагаст монгол хэл бичигт орчуулахдаа I Николай хааны үед, өнгөрсөн зууны хоёрдугаар хагаст тэр үеийн орос орчуулагчийн бичлэгийн байдалд оруулжээ. Ёс зүйг бодоход, ХХ зууны хоёрдугаар хагасын монгол хэл бичгийг баяжуулахад, шал өөр түүхийн уламжлал байдлыг баримтлаагүй, орчин үеийн олон улс нийтийн интернационал зарчим баримталж, түүгээрээ орчуулагч редактор хоёулаа орчин үеийн боловсролтой хүн , монгол уншигч олноо, монгол хэл бичгээ дэлхий нийтийн алдарт зохиолоор баяжуулах үүрэгтэйгээ бодоогүй бололтой...

Үргэлжлэл бий.

Орчуулагчийн алдаа инфляцийг 90 хувьд хүргэв

www.news.mn-ээс авав.

Украины Үндэсний банкны тэргүүн (УҮБ) Валерия Гонтарева “Ялтын европ стратеги” чуулга дээр хэлэхдээ  жилийн эцсээр хүлээгдэж байгаа инфляцийн төвшний мэдээнд алдаа орсныг хэлжээ.

“Үнэн хэрэгтээ 2014 оны эцсээр  инфляци 90 хувь хүрнэ гэсэн зөгнөлт гэмээр дүгнэлтэд алдаа хавчуулагдсан байлаа. УҮБ-ны  тэргүүн англи хэлээр илтгэхдээ 19 хувь гэснийг орчуулагч нь 90 болгосон” хэмээн эх сурвалж мэдээлэв.

2014 онд дайн тулаан, даяарчлалын улмаас Украины эдийн засаг  маш хүнд байдалд байна. Үндэсний валютын ханш эрчимтэй унасаар жилийн эхэнд гривна доллартай харьцуулахад 8,3 гривна байснаа одоо 14 гривнийг нэг долларт төлж байна.

Хуран үүдсэн бүхэн мөнх бусыг өгүүлэх америк дуу

М.Саруул-Эрдэнэ “Хит дууг хэлээрээ дуулъя буюу дуугаар англи хэл сурах нь” номоос 

Рок дотроо прогрессив рок (progressive rock) бүлэгт хамаарах АНУ-ын Канзас хэмээх хамтлагийн ‘’Dust in the Wind’’ дуу нь үг, ая аль ч талаараа монголчуудын анхаарлыг татах нь зүй. Энэхүү дуу 1978 оны 4 сарын 22-нд Биллбоардын Шилдэг 100 (Billboard Hot 100) дууны 6 дугаарт жагстлаа ахиж байсан  юм.  Канзас хамтлагийн түүхэнд Биллбоардын Шилдэг 10-т багтсан ганцхан дуу нь энэ болохоос гадна уянгалаг ая, найраглаг шинж, гүн ухааны аяс зэргээрээ ”Хумхын тоос” нь Канзасын бусад дуунаас эрс ялгаатай. Канзас дахиж ийм акустик (цахилгаан хөгжимгүй) дуу дуулаагүй байна.

I close my eyes
Only for a moment and the moment’s gone
All my dreams
Pass before my eyes with curiosity

Нүдээ ганцхан агшинд л аних төдийд тэр агшин аль хэдийн урсан одсон байна, түүнчлэн бүх сайхан мөрөөдөл минь нүдний өмнүүр өнгөрсөөр...

Эхний бадагтаа дууг зохиогч, Канзас хамтлагийн гитарчин Керри Ливгрен цаг хугацааны тухай, тэрхүү эцэс төгсгөлгүй, эхлэлгүй, зогсолтгүй, бас заримдаа утгагүй ч мэт санагдах тэр цаг хугацааны тухай өгүүлжээ.

Same old song
Just a drop of water in an endless sea…
Нэр алдарт гарсан рок хамтлагийн гитарчин хүн гэхэд уран бүтээл, дуу зэргээ мөнхийн бүтээл, гарамгай авьяас гэж харахаасаа илүү маш өргөнөөр сэтгэж, “Бас л нэг байдаг дуу, хязгаар үгүй и хдалайд бол ердөө ганц дуслын л төдий...” хэмээсэн байна.

All we do
Crumbles to the ground, though we refuse to see…

Яг энэ хэсэгт Буддын гүн ухааны чухал санаа тод орч ирдэг. “Бидний бүтээж байгаа бүхэн бүгд нуран унана, гэвч тийм зүйл болохыг ойлгохыг, харахыг бид хүсдэггүй...” Хуран үүдсэн бүхэн мөнх бус, эхэлсэн зүйл бүрт төгсгөл гэж бий хэмээн Бурханы шашинд сургадаг билээ. Энэхүү сургаалыг улам тодруулж байгаа хэсэг нь дахилт нь юм:

Dust in the wind
All they are (дараагийнхаа дахилт дээр we are) dust in the wind.
“Бид бүгдээрээ салхинд хийсэх өчүүхэн тоосонцор төдий юм шүү дээ...”

Керри Ливгрен үнэн хэрэгтээ Буддын гүн ухаанаас бус Америкийн уугуул индиануудын нэгэн дууг сонсож байгаад “For All We are is Just Dust in the Wind” гэсэн мөрийг сонсоод энэхүү дууныхаа санааг олсон гэдэг. Гэвч мөн чанарын хувьд чухам нэгийг өгүүлсэн нь илт байна.

Now don’t hang on
Nothing last forever but the earth and sky
It slips away
And all your money won’t another minute buy

“Үлдэх гэж учиргүй чаргууцалдаад хэрэггүй ээ, тэнгэр, газар хоёроос өөр мөнх юм гэж байхгүй, тэгээд ч чиний хамаг мөнгө баялаг ганцхан минутын амьдралыг ч худалдан авч дийлэхгүй...”

Монголчуудын байнга сургадаг хэдэн чухал санаа энэ сүүлчийн бадагт байна. Хөх тэнгэр ганцаар мөнх оршино хэмээх үзэл, мөн “дэлхий ээж – тэнгэр эцэг” хэмээн хамтад нь, нэг юмны хоёр тал болгон ойлгох санаа тусчээ. Сүүлчийн мөр нь “энэ хорвоод ганцхан шударга зүйл бол үхэл юм. Цаг нь ирвээс баян, ядуу хэнийг ч ялгалгүй авч одно” хэмээн манайхны өгүүлдэгтэй агаар нэгэн болсон байна.

Канзасын энэ дууг ерөнхийд нь дүгэнэхэд эгээ л манай Маанийн сургаалын гол санаа явж байна уу даа гэж уулга алдмаар. Маанийн сургаалд:

Салхинд хөөгдсөн үүл шиг
Сарниж оддог нас шүү
Усанд тогтсон хөөс шиг
Урваж оддог бие шүү

Мөнгөөр аргалж болдоггүй
Мөнх бусыг санааарай
Өнгөөр хуурч болдоггүй
Үйлийн үрийг бодоорoi

Ухааран шинжвэл хоосон
Усанд туссан сараа
Нотлон шинжвэл хоосон
Нойронд ургасан зүүдээ

Үхэх төрөхийн орчилд
Үнэн чанарыг таниасай... хэмээдэг билээ.

Ингээд дууныхаа англи үгийг бүтнээр нь, өөрийн монгол орчуулгын хамт толилуулъя. Канзас хамтлаг дууныхаа үгийг маш тод хэлж дуулж байгаа учраас хэл сурч байгаа хүнд бол сайн дадлага болохуйц байна.

Монгол орчуулгаа аль болох аянд нь тохируулж, даган дуулж болохоор хийхийг оролдсон учраас хамтлаг дуучид, сонирхогч оюутнууд монголоор нь дуулах гээд үзвэл бас болох юм шүү.

Kansas

Dust in the Wind

I close my eyes,
Only for a moment, and the moment’s gone
All my dreams,
Pass before my eyes, in curiosity

C: Dust in the wind,
all they are is dust in the wind

Same old song,
Just a drop of water in an endless sea
All we do,
Crumbles to the ground, though we refuse to see

Don"t hang on,
Nothing last forever but the earth and sky
It slips away,
And all your money won"t another minute buy

C: Dust in the wind,
all we are is dust in the wind
Dust in the wind,
everything  is dust in the wind


Канзас
Хумхын тоос

Аньсгаан аяархан буулгаад
Агшин төдөхөд л аль хэдүйн өнгөрчихсөн байна
Хамаг сайхан мөрөөдөл
Хачирхалтайгаар нүдний өмнүүр урсан одно

Хумхын тоос
Хуурамч хорвоод бид бүгдээрээ хумхын тоос

Өнөөх л байдагдуу
Өргөн далайд бол ердөө дуслын төдий
Бүтээсэн хийсэн маань
Бүгд үгүй болно, гэвч бид ойлгохыг үл хүснэ

Амьдралаас зуураад хэрэггүй ээ
Алтан дэлхий, цэнхэр тэнгэрээс бусад нь мөнхийн бус
Буцах л цаг ирвээс
Бум бумаар нь төлөөд ч нэг ч мөч торгоож чадахгүй

Оргүй хоосон
Орчлонд та бид оргүй хоосон
Хумхын тоос
Хуурамч хорвоод бид бүгдээрээ хумхын тоос