Орчуулахад анхаарах зарим зүйлс

Эх сурвалж: www.orloo.info

Бичсэн: Батчулууны Жаргалсайхан

Дэлхий нийтийн хөгжил даяаршиж, техник-технологи, шинжлэх ухааны үсрэнгүй хөгжлийг даган Монгол хэлэнд гадаад үгсийн эзлэх хувийн жин сүүлийн үед илт өсөж байгааг бид анзаарч байна. Гадны хэлнээс авч хэрэглэж буй үгс, гадаад хэлээр бичиж буй хаяг, зар сурталчилгааг анхааран үзвэл эх хэлэнд маань байгаа үгийг авч хэрэглэсэн, тухайн хэлний дуудлагаар биш, буруу авиагаар хэрэглэж байгаа зүйл нилээд байна. Өнгөрсөн зууны дунд, сүүл үед манай орчуулгын зохиолын дийлэнхийг Орос хэлээр дамжин давхар орчуулж гаргадаг байлаа.

Энэ үеэс л манайд буруу авиагаар орчуулах явдал дэлгэрсэн бололтой. Англи хэлний "blue" мэтийн үгийг дуудах [u:], "how" мэтийн үгийг дуудах [au], "know" мэтийн үгний [ou] мэтийн дуудлага Монгол хэлний [үү, өө] авиа мөн бөгөөд түүнийг Оросууд Англи зэрэг хэлнээс авахдаа өөрийнх нь хэлэнд "ө, ү" үсэг байдаггүйгээс "о, у" үсгээр тэмдэглэдгийг бид төрөлх хэлэндээ залруулалгүйгээр, тэр хэвээр нь авч буруу дуудлагатай үгс Монгол хэлэнд орж ирдэг болсон байна. Орос хэлээр дамжин орчуулсан, "ау, оу" үсгээс бүтэж байгаа үгсийн дийлэнхи нь эх хэлэндээ [ааү, өөү] гэж дуудахаар үгс байдаг.

Тухайлбал: "Brown" гэдэг нэрийг Оросууд Браун, "house"-ыг хаус, "gold"-ийг гоулд гэдгийг Англичууд [Брааүнэ, хааүс, гөөүлд] хэмээн дууддаг. Англи хэлний "show" буюу "үзүүлбэр, үзэсгэлэн, жүжиг, хөтөлбөр" гэсэн утгатай үгийг Англичууд өөрсдөө [шөөү] гэж, Америк аялагаар [шооу] гэж дууддаг. Энэ үгийг Оросууд авахдаа америк аялагаас авсан уу, эсвэл тэдний хэлэнд "ө, ү" үсэг байхгүй, бас урт эгшгийг өргөлтөөр тэмдэглэдгээс болсон уу, [шоу] хэмээн оруулсныг Монгол хэлэнд тэр чигээр нь авч, одоо манай залуус [шооудах] (шоовуудах ч гэдэг) гэдэг шинэ үгийг, огт өөр, "олуул архидах, нийлж цэнгэх" гэсэн утгаар, бараг төрөлх хэлний үг шигээ өргөн хэрэглэх болжээ. "Know-how" /хэрхэхээ мэдэх/ гэсэн хэллэгийг англиар ярьдаг улсууд [нөөү-хааү] гэдэг байтал манайхан "ноу-хау" гэж бичээд [нооу-хаау] гэж дуудах болж. Энэ нь манайд уг авиаг дамжуулах үсэг байхгүйдээ биш, Орос хэлнээс залруулагагүй авснаас болсон хэрэг. Энэ мэтээр [ө, ү] дуудлагатай Англи үгийг манайхан "о, у" үсгээр авсан жишээ маш олон. Мөн "multimedia" гэдэг үгийг болон "sub..." зэрэг дуудлагыг Оросыг дуурайн мультимедиа, "суб ..." гэж оноох нь эдгээр үгсийг эх хэлний дуудлагаас холдуулдаг. Солонгосчууд Англи хэлнээс дээр дурьдсан үг болон өнгө, өмсгөл, спорт, субъект зэрэг үгийг авахдаа [маалтмээдиа], [сааб...], [каалө], [саиз], [споот], [саабжикт] гэх мэтээр, эх хэлний дуудлагаар авсан байдаг нь маш зүйтэй зүйл.

Англи хэлнээс орчуулга хийхэд бусдыг хүндэтгэсэн "mister, sir, gentelmen, miss, missis" зэрэг үг, бас "bar" мэтийн зарим үгийг монголоор онооход хүндрэлтэй байдаг. Эдгээр үгийг нэгэнт тэр хэлнийх нь утгаар гаргах үг оноож чадахгүйгээс хойш, Оросууд шиг дуудлагаар нь галиглан, "мийстө, сээө, жээнтлмэн, мийс, мийсийз" гэж буулгах нь зөв юм болов уу гэж би санадаг. "bar" гэдэг үгийг тэр хэвээр нь бар гэж галиглавал буруу ойлгох болчих гээд байдаг тул "баар" хэмээн урт эгшгээр бичих нь зөв. Неологизм буюу шинэ үг хэллэг аль нэг хэлэнд гаднаас ч, тухайн хэлнээсээ ч орж, мартагдан хуучирч байдаг нь хэвийн л үзэгдэл боловч гадны хэлнээс энэ мэт үгсийг авахдаа тухайн хэлэнд хэрхэн дууддаг чигээр нь авбал илүү ойлгомжтой болох байх гэж би санадаг. Цахилгаан шуудан гэсэн утгатай "electronic mail" гэдгийг барууныхан "e-mail", эсвэл "email" гэж товчилдгийг манайхан "э-мэйл" биш "и-мэйл" гэж хэдийн заншжээ.

John гэдэг Англи нэрийг Оросууд өөрийн хэлнээ Джон гэж галигладаг нь Монголоор [Жооно] гэж дуудахаар үг байдаг. Энэ үгийн төгсгөлийн "н" үсэг манай хэлний үзүүрийн "н" учир ард нь эгшиг оруулж өгөхгүй бол манай уншигчид хэлний угийн "н" үсгээр дуудаж буруу авиа гаргадаг нь Монгол бичгийн их энхлэг, Англи хэлний "ng"-гээр үүсдэг авиа даруй мөн. Энэ нэрийг Монгол уншигчид маань [Жоно] гэж ч, [Жонг] гэж ч уншдаггүй, чухамхүү [Жоонг] гэж сунжруулан, төгсгөлийг нь хэлний угийн "н"-ээр уншдаг. Манай уншигчид яагаад ийнхүү сунжруулж, уртаар дуу! даж байна вэ? гэвэл уг нэрийг Англи хэлэндээ уртаар дууддагийг мэддэг болсон учраас тэр, түүнээс бидний огт мэдэхгүй үг байсан бол бид [Жоно], эсвэл [Жонг] хэмээн дуудах байсан. Тиймээс гадаад хэлнээс авч оруулах үгсийг өргөлттэй хэсэгт нь урт эгшиг хэрэглэж [Жооно] гэж, эх хэлэндээ дууддагаар буулгах нь зөв бус уу? Гадаад хэл огт мэдэхгүй монгол хүн Роберт гэдэг нэрийг [орберт] гэж унших уу, [орооберт] гэж унших уу, эсвэл [оробеерт] гэж унших болов уу?

Хэрэв унших ёстой дуудлагаар нь Рообэрт гэж бичвэл хэн ч зөв уншина. Яагаад бид "миний" гэдэг үгний эцсийн "й" үсгийг хасчихаараа [мийний] гэж уншаад байна? Бас [мийна] хэмээх тэсрэх төхөөрөмжийг ах нар "мина" гэж бичдэгийг бид [мийнэ] гэж дууддаг. Мотор гэж бичсэнээ [мотоор] гэж, II үенд орсон эгшгийг уртаар унших дүрэм хэрэв байдаг бол матар гэдэг үгийг бид [матаар] гэж унших ёстой. Донор гэдгийг [доонор] гэж, I үен дахь эгшгийг уртаар унших дүрэмтэй байдаг юм бол сонор гэж бичсэнийг [соонор] гэж унших ёстой. Үгэнд орсон ганц эгшгийг бид богиноор "цаст" гэх мэтээр дууддаг. Гэтэл "жаст" гэж бичсэнийг "жаст" гэж яагаад уншиж байна?

Монгол хэлний хичнээн урт үгэнд, хэдэн эгшиг ч орсон бай, уртаар бичээгүй л бол бүгдийг богиноор дууддаг. Биднийг оюутан байхад нэгэн явган шогийг ам дамжин ярьдаг байсан нь: "ЗХУ-д сурч байсан манай нэг оюутнаас нэгэн Орос хаанахын хүн болохыг асуухад нөгөө оюутан "Солонгос хүн" гэж худал хэлж л дээ. Гэтэл нөгөө Орос нь ойлгосонгүйд тэр залуу буруу хэлчихсэн юм болов уу гэж бодоод "Солоонгос" гэж залруултал бас ойлгосонгүй. Болохгүй болохоор нь "Соолонгос" гээд, бүр барахаа болихоор нь "Солонгоос" гээд ойлгосонгүй, Солонгосыг оросоор юу гэдэг юм бэ? гэсээр байрандаа орж ирсэн" гэдэг. Үүнтэй төстэйгээр М. Шоолоховын "Дөлгөөн Дооно" романы "Дон" хэмээн бичсэн үгийг манай дийлэнх уншигчид "Донг" гэж уншдаг. Дооно мөрнийг мэдэхгүй хүүхэд залуучуудаар уншуулбал дийлэнх нь "Донг", их сайндаа л "Доонг" хэмээн уншина.

Бас их зохиолчийн овгийг "Шолоохов, Шолохоов" хэмээн буруу унших хүмүүс ч гарч ирэх л байх. Энэ бүхэн, бид эдгээр үгсийг эх хэл дээр нь мэддэг болсноос л болж буй хэрэг. Хэрэв эс мэддэгсэн бол, жишээлбэл "мини" гэхэд орсон хоёр "и", "мотор"-ын болон "донор"-ын хоёр "о" үсгийн алийг нь уртаар дууддагийг хэн, яаж мэдэхсэн билээ? Орос хэлэнд өргөлт хэрэглэдэг, Англи хэлний ихэнхи үгийг нэгдүгээр үе дээр нь уртаар дууддаг тул эдгээр хэлнээс манайд орж ирсэн үгс нэг эгшигтэйгээрээ орж ирсэн байдаг. Жишээлбэл доктор, радио зэрэг үгсийг бид өргөлттэй газарт нь уртаар уншаад дадчихаж. Зөв дуудаж эх хэлний үг шиг болсон радио, телевизор, доктор зэрэг үгийг раадио, телевийзор, дооктор гэж бичихээ байг гэхэд сүүлийн үед орж ирэх болсон, уншигчдад төдийлэн танил биш, мөнөөх "Know-how" мэтийн гадаад үгийн өргөлттэй үеийг урт эгшгээр бичиж занших нь зөв гэж би санадаг.

Англи хэлэнд түгээмэл тохиолддог "Bess, Bessy, Bett, Betty, Donald, Hugo, Jhonson, Hudson" зэрэг нэрийг [Вээс], [Вээси], [Бээт], [Бээти], [Доонөлд], [Хьюгөү], [Жооносана], [Хаадсана] гэж уншдагийг анзаарваас өргөлттэй эгшгийг уртаар уншдаг, гийгүүлэгчийг давхраар бичсэн ч дангаар уншиж байгааг тэр чигээр нь аваагүйгээс [Доонөлд[ гэж унших нэрийг [Донаалд], [Бээт] гэхийг [Бээтит], [Хьюгөөү] гэж унших нэрийг [Хюгоо], бүр [Гюго] ч гэдэг байлаа. Жооны хүү, Хаадын хүү гэсэн утгатай "Jhonson, Hudson" гэсэн нэрний "son"-ыг галиглахдаа [сана] (эсвэл ямар үгэнд орж байгаагаас нь хамааран [соно], [сөнө]) гэж, эх хэлэндээ хэрхэн дуудаж байгаагаар бичих нь зөв. Тухайн хэлэндээ дууддаг авиаг буруу гаргасан жишээг хүн бүрийн мэддэг, Билл Клинтон, Вашингтон гэсэн хоёр нэр болон "уран" хэмээх химийн элемент дээр авъя: Бидний бичиж, уншиж заншсанаар Билл Клинтон гэж бичээд, хэрэв кирийл үсгийн дүрмээр, зөв уншвал нэрийг "Билл" хэмээн богино эгшгээр, хоёр "л"-ийг нь "ажиллах" гэхэд ордог шиг давхар "л"-ээр, овгийн хоёр богино эгшгийг мөн богиноор унших ёстой.

Бас овгонд орсон хоёр "н" үсгийг хэлний угийн "н"-ээр унших уу, үзүүрийн "н"-ээр унших уу гэдэг нь тодорхой биш учир ихэнх хүмүүс угий! н "н"-ээр уншиж эх хэлэндээ байдаггүй авиа гарган, [Клийнгтонг], эсвэл [Клингтоонг] гэж уншдаг. Энэ нэрийг Англи хэлнээ дуудах зөв авиагаар нь бичвэл Бийл Клийнэтөнө гэж буулгах ёстой. Хотын нэрийн тухайд Англиар ярьдаг хүмүүс [Вайшингтөнө] гэж, харин манайхан [Вашингтоонг] гэж уншдаг. Монгол хэлний "уран" гэдэг үгтэй яг адилхан бичдэг химийн элементийг манайхан Оросуудын бичдэг чигээр нь аваад [ураанг] гэж уншдаг нь бас л буруу дуудаж байгаа хэрэг. Оросууд энэ үгийг [ураана] гэж уншдаг. Тэгэхээр бид энэ үгний зөв дуудлагыг гаргая гэвэл! "уран" биш, "ураана" гэж бичих ёстой. Англи хэлний "h" үсгийн гаргадаг авиаг Оросууд "г" үсгээр ч, "х" үсгээр ч хэрэглэдгийг манай орчуулагчид мөн л буруу ташаа авдаг. Оросууд яагаад тэгдэг юм бэ? гэвэл эрт цагт Орос хэлний "г" үсгийг "г", "х" хоёр янзаар дууддаг байсан бөгөөд "голова, город Волгоград, говорить" зэрэг үгийг [халаваа, хоорат валхахраад, хаварийц] гэж ярих нь одоо ч Төв Орос болон Украинд байдаг.

Тэр үеийн орчуулагчид гадаад хэлнээс "h" оролцсон үгийг мөн хоёр янзаар авдаг байсан нь одоо ч хэвээр байгаа тул Хээнри, Хаари гэдэг нэрийг Оросууд Генри, Гарри гэж буулгадаг. Иймээс "h" үсгийг манайх "х" үсгээр авах нь зөв. Энэ авиаг Буриад хэлэнд "h" үсгээр, Монгол бичигт "Буддха" гэхэд "д"-гийн ард ордог үсгээр тэмдэглэж, Кирийл бичигт "Лхагва", "Лхас" мэтийн "х" шиг маш бүдэгхэн дууддаг байтал манайхан Пхеньян зэрэг үгийг уншихдаа "х" үсгийг Кирийл цагаан толгойн "х" авиагаар дууддагаас Солонгос хэлэндээ байдаггүй [Пихэньяанг] гэсэн үг үүсгэчихээд байгаа. Энэтхэгийн нийслэл "Delhi"-г манайхан [Деелий] гэж уншдаг бол Энэтхэгчүүд өөрсдөө [delhi:] гэж, Англи хэлний "h" үсгийн бүдэг ав! иагаар, төгсгөлд нь уртаар дууддаг. Орос хэлний "ж, ч, ш, з" зэрэг үсгийг дуудах авиа манай хэлэнд огт байдаггүй, шуугиант авиа байдаг. Харин манай "ш" үсгийг дуудах авиаг Оросууд [щ], "ж" үсгийг дуудах авиаг [дж], "з" үсгийг дуудах авиаг [дз] гэж тус тус тэмдэглэдгийг бид мэдэх боловч энэ талаар эрдэмтэн мэргэд л гэхээс олон нийт яагаад ч юм ярьдаггүй.

Нэгэнт хоёр үсгээс бүтэж байгаа тул Орос хэл мэдэхгүй манай уншигчид түүнийг [дэжэ], [дэзэ] хэмээн уншдаг бөгөөд, саяхан болтол худалдаанд байдаг байсан "Алимны джем" хэмээх чанамалыг манайхан [Алимны дэжээм] гэж уншдаг байлаа. Хожим, Орос хэл сурч байхдаа энэ нь монголоор жээм гээд биччихэд л зөв дуудах үг байсныг олж мэдсэн. Мөн, Орос хэлний албан ёсны сургалттай байсан тэр үед манай зээр гэдэг үгийг Оросууд "дзерен" гэж бичсэнийг учир мэдэхгүй, хөдөөний хүүхэд бид [дэзээрэн] хэмээн дууддаг байснаа санаж байна. Харин Англи хэлний "J" үсгийг дуудах авиа манай [Ж] авиа мөн тул түүнийг цаашид "ж" үсгээр тэмдэглэж, хэлний үзүүрийн "н" орсон тохиолдол бүрийд ард нь зохих эгшгийг оруулж хэрэглэж байх нь зөв санагддаг. Жишээ нь, "Peterson" гэх нэрийг би англичууд дууддагаар нь "Пийтөөсана" гэх нь зөв. Маастер төлөвлөгөө, директор лавлах гэх мэтээр их ярьж, бичих болж. Төлөвлөгөөний тухайд маастер гэдгийг ерөнхий гэвэл болмоор. Энэ маягаараа бол удалгүй "Улаанбаатар сийтийн маастер палаанг" гэж, мөртөө "палаанг" гэдгийн "н"-ийг угийн [нг]-ээр дуудан ярих бололтой.

Директор гэдэг үгийг Орос хэлний тайлбар толиноос харвал "Үйлдвэр албан газар, эсвэл сургалтын байгууллагын удирдагч" гэж, харин Англи хэлний толиос харвал "1. Чиглүүлж байгаа хүн буюу зүйлс, 2. Компани эсвэл корпорацийн харилцааг удирдах, эсвэл хяналт тавихаар сонгосон нэг буюу бүлэг хүн, 3. Театр, кино, зурагт болон радиогийн бүтээлийг даргалагч, зохиолыг хэлмэрчлэгч хүн, 4. Дамжуулагч, 5. Мэдээжийн зохион байгуулалттай бүлгийн удирдагч, эсвэл мээнэжэр гэж байгаа нь Монгол хэлний удирдан чиглүүлэгч буюу "Сартваахи" гэдэг үгтэй утга даруй дүйнэ. Монгол хэлний идэвхигүй хэвийн нөхцлийг гадаад хэлнийхээс ялгаж хэрэглэх асуудал нилээд чухал байна. Жишээлбэл, Англи, Орос зэрэг хэлэнд "The book written by me" /миний бичсэн ном/, "the product made by our company" /манай компаний бүтээгдэхүүн/, "книга, подаренная другом" /найзын минь бэлэглэсэн ном/, "трава, примятая ногами" /гишгэсэн ногоо/ гэх мэтээр тухайн үйл хөдлөлд өртөж байгаа зүйлийг голчилсон хэллэг нилээд бий.

Ийм хэллэгийг монголчлохдоо өөрийн хэлний онцлогийг бодолцолгүй үгчлэн орчуулдгаас "надаар бичигдсэн ном", "манай компаниар хийгдсэн бараа", "найзаар минь бэлэглэгдсэн ном", "хөлөөр гишгэгдсэн ногоо" зэргээр орчуулж ярьдаг болсон бөгөөд тэр нь монголшиж: "УИХ-ын гишүүнээр сонгогдох, машин алдагдах, хууль батлагдах, ял шийтгэгдэх, баримт тогтоогдох" мэтийн үгс манай хэлэнд орж ирж хэвшсэн нь залруулах зүйлийн нэг яах аргагүй мөн. "Тэмдэглэлийг мөрдөн байцаагч уншиж сонсгов" гэсэн санаа бүхий "Протокол прочитан следователем и прослушан мною" гэсэн үгүүлбэрийг "Тэмдэглэл мөрдөн байцаагчаар уншигдаж, надад сонсогдов" үгчилбэл ойлгомжгүй хэллэг болно. Гэмт хэрэгт сэжиглэж буй хүнийг байцаахын өмнө барууныхан: "Таны яриаг тэмдэглэж авах бөгөөд түүнийг хожим таны эсрэг ашиглаж болзошгүйг урьдчилан сануулъя" гэж байнга анхааруулдаг. Үүнийг Англиар "I must warn you that your words will be taken down, and may be used against you" гэснийг орчуулагч Б. Халиун "Таны үг бүр тэмдэглэгдэх бөгөөд таны эсрэг ашиглагдаж болно гэдгийг сануулъя" гэсэн нь хүн тэмдэглэж аваад ашиглах биш, яриа өөрөө тэмдэглэгдээд, өөрөө ашиглагддаг мэт сонстоно.

Орон судлалын тухай мэдлэг буюу эх хэлний өвөрмөц бүтэц, хүмүүсийн сэтгэхүйн онцлогийг мэдэхгүйгээс үгчлэн, буруу утгаар орчуулж байгаа зүйл нилээд тохиолдох болсон байна. Манай "тэнгэрийн заадсыг" Англиар "Milky Way", Оросоор "Млечный путь" хэмээн нэрлэдэг. Энэ хоёр хэлнээс үгчлэн "Сүүн зам" гэвэл Монгол хүн "сүүгээ зам таттал асгасныг" хэлж байна гэж ухна. Мөн тэнгэрийн заадсыг үгчлэн "Sky border", эсвэл "Грань неба" гэвэл гадаад хүмүүс ойлгохгүй. ТV-9 сувгаар гарсан "Хөөрхөн төрөх албагүй" хэмээх Орос кинонд "...тэнгэрийн оронд га! рч, сүүн замд хүрнэ..." гэж байгаа дуулдсан. Үүнийг хичнээн үзэгч "тэнгэрийн заадас" гэж ухаарсан бол? Мөн л зурагтаар гарч байсан "Цагаан алт" гэдэг кинонд 1 баатар нь буудуулж үхсэн хүнийг хараад "Бэлэн болчихож" гэж байсан. Орос хэлний "готов" гэдэг нь "бэлэн" гэдгээс гадна "готово" гэвэл "бүх юм өнгөрсөн, дууссан" гэсэн санааг агуулдаг. Юрий Дольд-Михайликийн "Ганц дайчин ганцаардахгүй" номонд " - Готов! - бросил он кому-то из партизан. В голову!" гэснийг "Үхчихэж!, Толгойд нь оночихож! хэмээн тэрээр партизануудын нэгэнд хэлэв" гэвэл монгол уншигч ойлголоо. Тэрнээс биш дээрхи маягаар үгчилбэл: "Бэлэн болчихож гэж тэрээр партизануудын нэгэнд хаяв. Толгой руу!." гэвэл үүнийг хэн, юу гэж ойлгох вэ? Юу орчуулж байгаагаас хамааран, тухайн хэлний үгийг огт өөр үгээр орчуулах тохиолдол ч байдаг.

Жишээлбэл, нийтийн тээврийн жолооч донсолгоход Оросууд "Картошки возишь что ли?" /Төмс ачиж ява юм уу хаашаа юм чи?/, Харин манайхан "Мах ачиж яваа юм уу чи?" гэж гэдэг. Тэгэхээр энэ хэллэгийг Монгол ахуйд бууж, Монгол хүн ойлгохоор орчуулахын тулд Орос хэлний "төмс" гэдэг үгийг "мах" хэмээн орчуулахад хүрнэ. "После дождичка в четверг" гэдгийг "нар баруунаас гарахад" гэж орчуулалгүйгээр, "борооны дараагийн Пүрэв гарагт" гэвэл хэзээ ч биелэхгүй зүйлийг хэлж байна гэж нэг ч Монгол хүн ойлгохгүй. Ерөөс маш хайхрамжгүй орчуулсан зүйл нилээд байна. А. К. Доойлийн "A study in scarlet" /Час улаан судалбар зураг/ туужийг Б. Халиун дээр дурьдсан орчуулгадаа тод улаан, час улаан гэсэн утга бүхий "scarlet" гэдэг үгийг "улаан" гэж авсан ч "судалбар зураг" гэсэн утгаар орсон "a study" гэдэг үгийг "мөрдлөг" болгон, эх хэлэндээ байхгүй "зурвас" гэдэг үгийг өөрөө нэмэн, "Улаан зурвасын мөрдлөг" гэж орчуулжээ. Мөн туужид "The coyote skulks among the scrub, the buzzard flaps heavily through the air, and the clumsy grizzly bear lumbers through the dark ravines, and picks up such sustenance as it can amongst the rocks. These are the sole dwellers in the wilderness." гэснийг орчуулбал: "Бутан дундуур цөлийн чоно гүйлдэж, хааяа нэг сар шувуу агаар зүсэн нисэж, нүцгэн хадан дотроос идэх юм хайсан саарал баавгай эв хавгүй дайвалзан алхахаас өөр амьтангүй. Зэлүүд хоосон энэ нутагт байдаг амьд амьтад ингээд л болох нь тэр." гэхэд болно.

Гэтэл нуугдах, муу санаа гарган отох зэрэг утгатай "skulk" гэдэг үгийг гавлын яс гэсэн утгатай "skull" гэдэг үгтэй андуурч, дээрхи орчуулгад; "Бут сөөг дунд чонын гавал хөглөрч, элээ агаарт далавчаа хүнд дэвэх бөгөөд хар баавгай харанхуй хавцлуудын дундуур гэлдрэн чулуун дундаас хүртэж болох тэжээлийг түүн алхална. Эдгээр нь зэрлэг талд тэнүүчлэгч цорын ганц амьтад байв." гэж орчуулжээ . Энэ үгүүлбэрийн "coyote" буюу "цөлийн чоныг"орчуулагч Чинбат "гүрвэл" гэж орчуулсан бий . "When morning broke, a scene of marvellous though savage beauty lay before them. In every direction the great snow capped peaks hemmed them in, peeping over each other's shoulders to the far horizon. So steep were the rocky banks on either side of them that the larch and the pine seemed to be suspended over their heads, and to need only a gust of wind to come hurtling down upon them. ... Even as they passed, a great rock came thundering down with a hoarse rattle which woke the echoes in the silent gorges, and startled the weary horses into a gallop." гэснийг Б. Халиун "Өглөө болоход зэрлэг боловч гайхамшигтай байгалийн үзэсгэлэн тэдний өмнө дэлгэгдлээ.

Эргэн тойронг цасан оргилтой аварга уулс бүсэлж, хажуу хажуугаасаа цухалзан алс тэнгэрийн хаяанд шингэх аж. Тэдний хоёр тал дахь чулуун овоонууд аймшигтай эгц бөгөөд үхэр чулуунууд тэдний толгой дээр дүүжлэгдэж, салхи үлээхэд л нурахаар санагдаж байв. ... Бүр тэднийг өнгөрч байхад том чулуу ширүүн түчигнээнтэй нуран ирж, ядарсан морьдыг давхихад хүргэв." гэж орчуулжээ. Үүнийг Монгол руу найруулан буулгавал: "Үүр цайх үеэр тэдний нүдэнд зэлүүд нутгийн гоёмсог үзэмж дурайн тодров. Эргэн тойронд сүндэрлэх мөнх цаст өндөр оргилууд тэртээ алсыг харахаар бие биенийхээ мөрөн дээгүүр өнгийн харах мэт үзэгдэнэ. Уулсын, хад чулуу болсон бэлд ургасан нарс, шинэс модод зүүчихсэн юм шиг санагдаж, түүгээр явагсдын толгой дээр ганцхан ширүүн салхинд мултран уначих нь уу гэмээр цавчим аж. ... Тэднийг хөндий дээгүүр явж байх үед тэр хавиас нэг том чулуу ховхорч, ангал хад руу дуу хадаан унахад ядарсан морьд үргэн ухасхийв." гэсэн үгүүлбэр болно. Англи хэлнээ та, чи хэмээх утгатай "you" гэдэг үгийг манай орчуулагчид хэнд хамаарч байгааг харгалзалгүйгээр дан "та", эсвэл "чи" хэмээн орчуулваас ойр дотны хүмүүс бие биенээ "та" гэчих гээд байх буюу хүндэлбэл зохих хүмүүсээ "чи" гэчих гээд байдаг. Оросууд дотны хүмүүсдээ "чи" хэмээх утгатай "ты" гэдэг үгээр ханддагийг Монгол хэлнээ орчуулахдаа аав, ээж, ах, эгчийн тухайд "Та" хэмээн буулгадаг.

Англи "you"-г ч мөн хэнийг дуудаж байгаагаас нь шалтгаалан ингэж оноож орчуулах нь зүйтэй. Дунд сургуулийн газарзүйн хичээлээр "ойрхи дорнодын улс" гээд манайхаас баруун зүгт орших улсыг үзээд байхыг хүүхдүүд бид яагаад тэгдэг юм бол гэж өөр хоорондоо гайхан ярилцдаг байснаа санаж байна. Хожим Баруун Европын орнуудын дорно зүгт байдаг улсуудыг Оросууд Англи хэлнээс, тэдний нэрлэдэгээр, тэр чигт нь авсныг манайхан мөн л ингэж нэрлэж заншсаныг мэдсэн билээ. Орос, манай хоёрын хувьд ойрхи болон алс дорно гэвэл огт өөр улс байдаг тул залруулж орчуулах нь зөв байсан байж таарна. Европын улсууд овог, нэрээ бичихдээ нэр, эцгийн нэр, овог гэсэн дарааллаар бичдэг. Жишээлбэл, Александр Сергеевич Пушкин, Михаил Александрович Шолохов гэсэн нэрийг Монголоор Пуушкин овогт Сергейгийн хүү Алексаандр, Шоолохов овогт Алексаандрын Михаил гэж бичвэл зохилтой. Манайхан үүнийг ялгаж салгаж ойлгуулдаггүйгээс, тэр үед ургийн овгоо хэрэглэдэггүй байснаас, бидний үеийнхнийг ЗХУ-д сурч байхад Оросууд өөрийнхээрээ ойлгон, эцгийн нэрээр дуудаж, Дорж овогтой Болд гэдэг хүнийг "Доржийн Б" гэж заншсан байдаг байлаа. Англи хэлтэй улсууд захидал зэргийг бичихдээ хүний нэр, овогноос эхлэн хаяг, хот, улсыг "Рообэрт Жооносана.

Худалдааны зуучлагч. 34/27 тоот. Лийтл Жоорж гудамж. Төвийн дүүрэг. Индианапоолис хот. Индиана муж улс. АНУ." бичдэг бол Монголоор "Монгол улс. Хэнтий аймаг. Өндөрхаан хотын Номын дэлгүүрийн эрхлэгч, Боржигон овогт Доржийн Болд" гэж бичдэг. Монгол хэлний зарим нэр томъёог оноохдоо уг нэр гадаад хэлэнд хэрхэн буухыг бас бодолцмоор надад санагдана. Бидний сайн мэдэх МҮОН-ийн телевиз лоогоон дээрээ нэрээ Англиар "MNВ" гэж товчилсон харагддаг. Тэгэхээр энэ чигт нь орчуулбал Монгол орныг мэддэггүй харь хүмүүс "олон нийтийн" буюу "рublic" гэдэг тодорхойлолт байхгүйгээр "Монголын үндэсний нэвтрүүлэгч" гэж ойлгоно. Нийслэлийн засаг даргын тамгын газрын үүдэнд буй "The governor's office of Ulaanbaatar city the capital of Mongolia" гэсэн хаягийг Монгол руу буулгавал "Монгол улсын нийслэл Улаанбаатар хотын засаг даргын тамгын газар" гэж, "The presidium of the Ulaanbaatar citizens representatives khural (city council)" гэснийг Монгол руу буулгавал "Улаанбаатарын иргэдийн төлөөлөгчдийн хурлын тэргүүлэгчид (хотын зөвлөл)" гэж буухаар байгаа нь түүний яг дэргэд нь бичсэн, эх хэлэндээ бидний нэрлэдэг нэрнээс зөрж байна. Нийслэлийг Англиар "capital" гэхээс гадна "metropolis" гээд нийслэлд хамаарах зүйлийг "metropolitan" гэдэг.

Энэ үгээр оноовол илүү дөхүү буух бус уу? Гадаад хэлнээс бусдаасаа илүү сайн орчуулдаг байх даа гэж бодож явдаг "Eagle TV"-ийн мэдээллийн хөтөлбөрөөр нэгэнтээ "Лондоны метрополитан цагдаагийн газар..." гэж ярьж байхыг сонсоод арай ч дээ гэж бодсон. "The metropolitan governor's office of Mongolia" гэсэн байсан бол "Метрополитан засаг даргын тамгын газар" гэж орчуулах байсан байх даа. Мөн "Шүүхийн шинжилгээний үндэсний төв" гэсэн нэрийг Англи руу энэ чигт нь буулгавал "The national centre of the court examination" гэж, харин Орос руу буулгавал "Национальный центр судебных исследований" гэж тус тус орчуулна. Орос дээрээ ойлгомжтой сонстож байгаа нь "судебный" гэдэг үгийг ойлгосноос тэр. Хэрэв гадаад хэлтэй холболгүйгээр ойлговол шүүх гэдэг үгний нэг утга шүүн таслах ажиллагаа мөн ч бидний ойлгуулах гэсэн, энд байвал зохих "forensic" буюу "криминалистикийн" гэдэг ухагдахуун Англи хэлээр ч, Монгол хэлээр ч бидэнд буухгүй байна. Хэрэв "forensic" гэдэг үгийг тайлбар тольноос харвал: "1. Хуулийн асуудал, цагдаагийн мөрдөн байцаалтад туслахаар хийж буй шинжлэх ухаанлаг судалгаанд хамаарах, 2. шүүн таслах, эсвэл хуульд ашиглах буюу холбогдох" гэж; харин "криминалистик" үг: "Гэмт хэрэгт холбогдолтой объект, эд зүйлс" гэсэн буюу адил утгатай байгаа. Тэгэхээр Оросууд "судебный" буюу "шүүн таслах ажиллагааны, хууль зүйн" гэж төрөлх хэлээрээ, "криминалистический" буюу криминалистикийн гэж гадаад хэлнээс үүсэн орж ирсэн үгээр нэрлэдгийг манай ядуу орчуулагчид "шүүхийн" гэж өрөөсгөл утгаар орчуулснаас ийнхүү эх хэлний утгаасаа холджээ.

Монгол хэлний онцлог болон ахуйтай холбоотой, мөн л Орон судлалд хамаарах, өөр ямар ч хэлэнд буухааргүй зарим хэллэг байдаг болов уу гэж би санадаг. Манайхны "За тэгээд тарган тавтай зусаж байна уу?" хэмээх мэндчилгээг "And well, do you spent the summer well?" гэх буюу "Ну как вы там, хорошо ли ваша летовка?" гэх мэтээр орчуулбал утга алдахгүй бууна. Түүнээс яг байгаа үгээр нь "And well, do you spent the summer comfortablу and fatly?" гэх буюу "Ну как вы там, уютно ли, толсто ли летуете?" гэх мэтээр үгчлэн орчуулбал уг хэлээр ярьдаг хүмүүс огт ойлгохгүй, уурлан хүлээж авахаар хэллэг болно. Сонирхогч миний нүдээр харахад иймэрхүү зүйлийг анзаарч байхад мэргэжлийн орчуулагч нарт мөн ч их юм байдаг байхдаа гэж, хэдий тийм боловч, бас ч нэмэр болох болов уу хэмээн, санаанд орсон зүйлээ чадан ядан буулгав. Авах гээхийг уншигч таны мэргэн оюун мэдсү.