Дохионы хэл

Монгол Цагаан толгой

Киноны хэл

Эх сурвалж: http://baabar.niitlelch.mn/content/5808.shtml#.UuG98GE-CxE.facebook

     Ямар ч юмыг муудаж байгаа, ухарч байгаа, сөнөж мөхөж байгаагаар тайлбарлан араас нь гашуудах явдал ихэд моодонд орж дээ. Өнгөрсөн жил Монголд 17 600 хүн нас барснаас тэн хагас нь зүрх судасны өвчнөөр өөд болсон тухай саяхан нэгэн телевиз гунигтайгаар мэдээлэн мэлмэрүүлээд удахгүй монголчууд байхгүй болох тухай лут дүгнэлт хийж соён гийгүүлэв. Уг нь гурван сая хүнд зургаан промилийн үхэл гэдэг бол маш сайн үзүүлэлт. 20 жилийн өмнө 9 промил байсан. Үхэж төрөх нь байгалийн зайлшгүй үзэгдэл. Нас уртассан болохоор зүрх судсаар өөд болох нь мэдээж. Осол биш л бол эв эрүүл байж байгаад үхдэггүй байлгүй. Ер нь тэгээд хэн ч үхэхгүй байх ёстой ч юм шиг. Хувийн эмнэлэгтэй нэг авгайг рекламдах гэж л ийм тэнэг юм ярьж буй хэрэг шүү дээ.

        Сөнөж мөхөөд алга болох гэж байгаа юмсын жагсаалтад монгол хэлийг заавал оруулж тооцно. Дэлхий дээр одоо зургаан мянга орчим хэл аялга байдаг ч долоо хоногт нэг нь устаж алга болж байна. Жижиг овог отгийн хэл хүний цөөн, өөр соёлын довтолгооноос болж үгүй болж байгаа. Папуа Гвинейд гэхэд биенээ үл ойлгох есөнзуу гаруй хэл байдаг гэнэ. Зарим хэлээр нь ердөө зуугаадхан хүн ярина. Иргэншихийн хэрээр хүүхэд залуучууд нь сургууль ном хөөцөлдсөөр хэлийг нь залгамжлэх эзэнгүй болно. Ийм явдал өдгөө Бразилийн ширэнгэ, Сибирь, Канадын тайга, Африкийн савана, Хойд мөсөн далайн эргээр амьдрах овог отгийн дунд элбэг болж буй үзэгдэл. Хүн хэлтэй болсон хэдэн арван мянган жилд байнга л тохиолдож байсан зүйл. Одоохондоо Зүүн хойд Ази буюу Сибириэс зүүн тийш оршин суугчид дал орчим янзын хэлээр ярьж байна. Судлаачдын хэлж байгаагаар ойрын тавь жаран жилийн дараа япон, солонгос, хятад, орос, монгол гэсэн таван хэл үлдэж бусад нь мөхөх гэнэ. 2000 оны тооллогоор манж эх хэлтэй 100 орчим хүн бүртгэгдсэн нь бүгд наяас дээш настай байж. Одоо тэд бараг бүгдээрээ үхээд дуусаа биз. Ийм хувь заяаг эвэнк, эвен, тунгус, хамниган, чукот зэрэг олон хэл хүлээж байгаа ба араас нь буриад, тува, алтай зэрэг хэл ч орно. Эмгэнэл гэхээсээ түүхийн процесс юм биш үү?

            Жар орчим хэлийг цаашид тогтвортой оршсоор байх болно гэж эрдэмтэд тооцоолдог, үүнд нь монгол хэл лавтай орно. Богино хугацаанд баяжиж, орчин үетэйгээ хөл нийлүүлж, шинэ нэршил олноор нь үүсгэж, шинжлэх ухаан техник технологийн үг хэлцээр зузаарч байгаа хэл бол монгол. Бээжингийн олимпын үеэр Өвөр Монголын телевиз боксын тэмцээн тайлбарлаж байхыг харсан. “Гөвшлөө, дахиад гөвшлөө, урагшаа өлийн гөвшив, унатал нь гөвшлөө” гэх мэтээр ярих юм. Манай монгол хэлэнд зөвхөн боксын тоглолтын нэршил гэхэд зөндөө. Хажуугийн цохилт, шулуун цохилт, өлгөх, накаут, урд ба хойд гарын цохилт, нагдаав, торгуулын цохилт, дүрмийн бус гэх мэт. Урлаг, утга зохиол, шинжлэх ухаан, техник, технологи, гээд салбар болгонд үй олон монгол нэршил шинээр буй болон өргөн хэрэглэгдэж буй нь нүднээ илэрхий. Аль ч хэл бусад гадаад хэлний нөлөөгөөр баяжин шууд ба дам утгаар гадаад үгийг зээлдэн өөриймшүүлдэг. Энэ нь хэл мөхөж буй хэрэг биш, баяжиж багаа нь тэр. Хуучин монгол хэлэнд түрэг, хятад, төвд, самгард хэлнээс маш олон нэршил орж ирсэн бол өнөө үед англи, орос, герег, солонгос, франц, герман хэлний зээлдмэл нэрс ихээр түрж байгаа. Хоол ундны нэршилд хятад үг маш их байхад, газар усны нэр голдуу түрэг гаралтай байх жишээтэй. Шүдний эмчийн хэрэглэдэг олон багаж бий. Үүнийг шүдний эмч нар л таньж хоорондоо тэр нэршлээ хэрэглэдэг. Бусад хүн тэр болгон мэдэхгүй. Мэдээж ихэнх нэршил нь орос, англи гаралтай. Гэхдээ энэ бол нутагшсан мэргэжлийн хэллэг. Онгоцны нисгэгчийн өмнөх самбарт зөндөө заалтуур хөдөлгүүр, хэмжүүр, татуурга байдаг нь зөвхөн тэд л ойлголцож хоорондоо хэрэглэх гадаад угшилтай үг байгаа ч энэ нь мөн л нутагшсан монгол нэр томъёо.

               Диспичэр салаа утгатай үг хэрэглэснээс болж 1978 онд Канарын арлын буудалд хоёр том онгоц газар дээр мөргөлдөн мянга гаруй хүн осолдож байсан. Тодорхой үг, нэршил, хэлц нь ямар ч зөрөөгүй яг тодорхой зүйл, үйлдлийг нэрлэж байх нь өдгөө маш чухал болж байна. Мэс заслыг алсаас телевизээр удирдан хийлгэх болж. Энд нэршил үйлдлийн буруу ойлголцол гарах л юм бол хүний аминд хүрэх болно. Автын осол болж машин мөргөлдөхөд юун түрүүн цагдаа ирж эхний байдлыг зураглан тайлан бичнэ. Хэзээ хойно шинжээч тайланд үндэслэн дүгнэлт гаргана. Эцэст нь энэ дүгнэлт шүүхийн шийдвэрт шууд нөлөөлнө. Энд машины эд ангиас авахуулаад үйлдэл процессийн зөрөөтэй ойлголт бүр эсрэг дүгнэлтэд хүргэнэ. Манайд ийм явдал элбэг тохиолддогийг нэг мэргэжилтэн ярьж байсан.

                Хүмүүс эх хэлээрээ ярихдаа дундачаар 15 мянга орчим үг хэрэглэдэг гэнэ. Англи хэл бүртгэгдсэн нэг сая үгтэй ч дундач англи хүн 15 мянгаараа л ярина. Манай сонин хэвлэл хэдхэн мянган үг хэрэглэдэг ядуулаг боловч хүмүүс хэрэглэдэг 15 мянгыгаа л ашиглана. Англи хэлний сая үг гээд байгаагийн илэрхий дийлэнх нь нэршил. Тэд бүртгэлдээ “зуд” гэсэн монгол үг ойрмогхон авсан ба үүнийгээ “цас ихээр орж нүүдлийн мал аж ахуй идэш тэжээлээр дутагдан гамшиг болох” гэж тайлбарлажээ. Герман – англи их толь зохиосон нь хоёр хэлний хамгийн том нь. 800 мянган үгтэй. Ингээд герман үгийн нөөц дуусч, англи хэл цаана нь 200 мянган үгтэй үлджээ. Манай хилээр 50-60 мянган нэр төрлийн бараа орж ирдэг ч нэршлийг нь цаанаасаа англиар тавьсан байдаг. Хятадаас орж ирэх бараа хүртэл англи дуудлагаар ханзаар бичих аж.  

          Шинжлэх ухаан, технологи, зах зээл, эрхзүй ингэж хурдан хөгжиж байгаа үед түүнээ дагаад нэршил өдөр тутам олноороо мэндэлж байна. Манайд 1950-аад оноос Нэр томъёоны улсын комисс ажиллаж 120 орчим мянган үг нэршил бүртгэж хэд хэдэн товхимол болгон гаргажээ. Эндээс олон нэршил нийтэд хүлээн авагдсанаас гадна мөн маш олон нь монгол хэлэнд орж нэвтрээгүй. Хэл шинжээчид уг нь хүмүүс тухайн зүйл болон үйлдлийг юу гэж нэрлэж, хэрхэн ярьж байгааг судалдаг атал манай олон эрдэмтэн хүмүүст яаж ярихыг нь заах гээд байдаг. Иймээс ч бидний өдөр тутамдаа хэрэглэж заншсан “пилээтэг” гэдэг үг аль ч толинд, аль ч бүртгэлд огт үгүй. “Цахилгаан тулга”, “хоовон” гэх мэтээр янз бүрийн нэр тулгасан боловч пилээтэг пилээтэгээрээ л үлдсэн. Доктор Б.Түвшинтөгс хэдэн жилийн өмнө 20 мянган нэршил агуулсан “Зурагт англи/монгол толь” зохиосон ба үүнийхээ дараа солонгос, хятад, орос, англитай хавсруулсан “Таван хэлний толь” зохиож нийтийн хэрэгцээнд гаргасан. Зөвхөн бажиинк гэхэд л үдээс, ул, хэл, өсгий гэх мэт хорь гаруй нэршил агуулдаг аж. Б.Түвшинтөгс сүүлийн таван жил “Монгол хэлний үгсийн сан” гэсэн бүтээл дээр ажиллан 250 орчим мянган үг цуглуулснаа удахгүй хэвлэн гаргана. Ориг монгол ийм олон үг нэршил байхгүй л дээ, гэхдээ бидний хэрэглэж буй мэргэжил бүрийн нэршлийг цуглуулахад ийм тоонд хүрч байна. Хэл бол үргэлж хувьсаж, хөгжиж, өөрчлөгдөж байдаг бараг л “амьд организм”. Кирил цагаан толгойг халх аман аялагад тулгуурлаж зохиосон боловч 60 жил өнгөрөхөд бичгийн, аман, хүүхдийн, уран зохиолын, албаны тэрбайтугай мэссэж гар утасны хэл гэж салж байна. Энэ бол хараагаад загнаад байх юм огт биш, хэлний бодит хөгжил. Өдөр тутамд өч төчнөөн шинэ үг нэршил орж ирэхийн сацуу мөн олон үг үгсийн сангаас хуучран хасагддаг. Хэдэн мянган жил маргалдсан философичдын зөрчлийн цаад ёзоор чухамдаа хэлэнд байна, юмсыг нэрлээд дараа нь өөр өөрөөр ойлгодогоос болдог гэж ХХ зууны хамгийн аугаа философич Виткэнштайн үздэг. Хэл бол философи юм.

           Гадаад үг нэршил алив хэлэнд нэвтрэн нийтэд хүлээн авагдах нь ердөө ч гамшиг биш. Харин хэлээр дамжин харь логик орж ирэх нь хэлний үг өгүүлбэр, найруулга, логикийн гутаадаг. Хэл болгон өөрийн логиктой. Үүнийг этнолингивистик, социолингивистик зэрэг ухаан судладаг. Бид “бороо орж байна” гэж ярьдаг нь тооноор ороод ирдэгтэй холбоотой болов уу. Оросууд болохоор “бороо явж байна” гэдэг нь цонхоор тэгэж харагддаг байх. Гэтэл вьетнамчууд “бороо урсаж байна” гэдэг нь үерээс сэргийлсэн өндөр хөлтэй байшингийнх нь доогуур урсаж буй нь шалны зайгаар харагддагаас болдог гэлцэх. Орос хэлэнд “чёрт” гэх хараал бий, үүнийгээ бачимдсан үедээ олон давтан хэлнэ. Үгчилбэл чөтгөр гэсэн үг л дээ, гэхдээ монголоор чөтгөр гэж сэргэлэн зальтай овжин хүнийг хэлдэг. “Цусаар тээгэл”, “еэ балраа”, эсвэл буриадууд шиг “халдагаа!”, говийнхон шиг “яадаг муу гурил вэ”, өвөрхангайхан шиг “чулч”, “хүүдий”, “булдруу” эсвэл бүр говьалтайнхан шиг “еэ күүрээ!” гэж болно шүү дээ. Монгол хэл хараал уулгалаар л дутав гэж.

          Тайз дэлгэцийн урлаг, зурагт зэрэг нь өдгөө нийтийг хамарсан масс соёл болж хэл зүгшрүүлэх гол хэрэгслэл болжээ. Чухам үүнээс болоод ч олон хэл өдөр тутам мөхөж байгаа биз. Зурагтаар орчуулгын кино үзэж байхад заримдаа чих хуураад уначих шиг болох юм. Америкчууд “sexy” гэсэн үг их хэрэглэдэг. Байчихаад бялуу хараад “sexy cake” гэж хүртэл уулгална. Энэ нь манай зурагтынхны орчуулдаг шиг “тачаангуй бялуу” гэсэн үг огт биш. “Гоё”, ”ванлий”, ”тасархай”, ”саак”, “янзтай” гээд монгол үг зөндөө байна. Хүүхэнтэй тааралдаад л юу юугүй ”тачаангуй хүүхэн” гэж өөрт нь мөөрдөг завхай эр ховор байхаа. Ядахнаа оронд орсны дараа тэгэж хэлэг л дээ. ”Hate” гээд үгийг дандаа “үзэн ядах” гэж орчуулна. Хүүхэд ээжийгээ ”Би чамайг үзэн ядаж байна” гэж хээв нэг авна шүү дээ. “Та ямар муухай ээж вэ” гэсхийж болдоггүй л юм байх даа. “Sure” гэсэн үг зурагтын орчуулгаар “итгэлтэй байна уу” гэж давтагсаар байгаад ярианы хэл рүү ороод ирэх шиг. Уг нь ”нээрэн биз”, ”худлаа яриагүй биз”, баталгаатай юу” гэсэн санаа. ”Би явахыг хүсч байна” (хүсээд байхдаа ч яахав!) – “явмаар байна”, ”Чамайг харсандаа баяртай байна” - ”Ашгүй чамтай таарлаа”, “Би муур авах талаар бодож байна” – “Мууртай болдог юм билүү” гээд зүгээр л монголоор хэлчихмээр юм шигээ. ”Всё будеть хорошо” гэдгийг үхэж байгаа хүнд ”Бүх юм сайхан болно” хэмээн тавлах нь энүүхэнд. “Алзахгүй”, ”гайгүй болно биз дээ”, ”санаа зоволтгүй”, ”болно доо, болно”.

        Монгол хүн лавлахдаа ”тийм биз дээ” гэдэг бол энэтхэг европчууд тонгоруулж “үгүй юу?” гэдэг. Аюулд өртсөн монгол хүн “авраарай”, аллаа”, “яанаа”, ”туслаарай” гэдэг болохоос ”үгүй үгүй” гэж давтдаггүй. ”Тиймээ, тийм, тийм” гэж орилоод л байх юм, ”зөв хө”, ”болж байна”, ”ураа”, ашгүй дээ” гээд мөн ч олон хувилбар байна даа. Ялангуяа америкчуудын ёстой нэг цээргүй үргэлж хэрэглэдэг үг бол ”fuck”! Хараал гэсэн утгаа алдаад уулга болж дээ. Үүнийг оросууд ”пошёл…” хэмээн арын үгийг нь хасаж эерүүлэн орчуулах юм билээ. Монгол орчуулга  их ядуу. Голдуу ”хараал идсэн”, ”зайл”, “новш” гэж байна. Энэтхэг европчуудын хараал голдуу ёс бус моралийг хөнддөг бол монголчууд үхэх бэртэхийг ерөөж хараадаг, уулгалдаг. Сэтгэлгээний онцлог. Энэ тухай Б.Цэндоо “Соёлын довтолгоо” нэг сэдэвт зохиолдоо нэлээд судлан тайлбарласан байдаг. “Хуц”, ”уль”, ”донгос”, ”солиор”, ”өвчигнөөд бай” гээд л цааш нь хөврүүлж болно. Үг болгоныг ”fucking…” гэж тодотгож нэг өгүүлбэрт олон давтдаг нь өнөөгийн америкчуудын жаахан бүдүүлэгдүү хэвшмэл хэлц болжээ. ”Хараал идсэн чиний хараал идсэн машины чинь хараал ирдсэн тоормос нь хараал идэж бариагүйгээс болж би нэг хараал идсэн чавганцыг хараал идэн дайрчихлаа”. Энэ монгол хэл мөн үү? Бид тэгэж ярьдаггүй шүү дээ. Ээж нь охиныхоо найз нарыг дайлж ”хүүхдүүдээ, хошного идэцгээ” гэтэл охин муухай харан ”Ээж та яасан муухай үг хэрэглэдэг юм бэ!”. ”Тэгээд би энэ хошногыг чинь юу гэж нэрлэх юм бэ?”. ”Бөгс гэхгүй юу!”. Онигоо биш болсон явдал. Түүнтэй ижил хэт цээрлээд ”бөгс” гэхийг дан ”өгзөг” гэнэ. Өгзөг бол бөгс биш, хонгоны товгор хэсэг л дээ. Нэг их муухай заваан ч үг биш.

             Одоо энгийн юм ярья. He, she гэсэн үг монгол хэлэнд дангаараа байхгүй. “Энэ” гэж ойр байгааг, “тэр” гэж хол байгааг заадаг. “Цаад нэг хүүхэн чинь”, ”Өнөө залуу”, ”тэр эмэгтэй”, ”энэ өвгөн”, “мань эр” гэж тодотгохгүй бол ”тэр” гээд байхаар хэнийг хэлж буй, эрийг нь үү эмийг нь үү, хүүхдийг үү бүр ялгагдахаа больчихдог. ”Учир нь” “тул” гэж ярианы хэлэнд хэрэглэдэггүй, ” яагаад гэвэл”, ”яг үнэндээ” гэдэг. ”Bad” гэдэг монголоор дандаа ”муу” биш байхаа. Тэгэхээр “муу цагдаа” гэж байгаа нь мэргэжилдээ тааруу гэсэн утга илэрхийлэхээс ”өөдгүй”, ”өмхий”, ”явдалтай” гэсэн санаа гарахгүй. ”Хэн нэг нь” гэсэн нэг муухай үг байна. “Хэн нэг нь туслаарай” гэхгүй шүү дээ, “надад туслаарай”, “туслах хүн байна уу”.

          Монгол хэл үнэхээр баялаг. Хэд хэдэн толь хийлцсэний хувьд туршлагаас сайн мэднэ. Ялангуяа алив зүйлийн дүрслэл, донж, зүйрлэл нь дэндүү баян. Хүний бие эрхтний гадаад донж дүрсийн нэршлийг тоолж үзэхэд лав хоёрзуу гарч байсан. Тэр болгон нь цаанаа араншинг нь давхар илэрхийлдэг. “Данхалзах”, “зантаганах” гэсэн үгийг гадаадаар нэг үгээр орчуулах хэцүү байхаа. Энэ баялаг хэлний эзэн болох зурагтын хөтлөгч охид хөвүүд “гайхалтай”, “ямартай ч”, “энэхүү” гэсэн хэдхэн үгээр хэлээ жажилан байж бүх утгыг орлуулан хэрэглэх нь “ямартай ч энэхүү үг нь гайхалтай мангар”!

           Үг, нэршил заавал логиктой таарч байх албагүй. Хүмүүс тухайн нэршлийг ямар утгаар хүлээн авч тогтсон нь л чухал. Тухайн үгийн гарал харь ч байж болно, зохиомол байж ч болно, ярилцах хүрээ л хүлээн зөвшөөрсөн байх ёстой. Хэл болгон тухайн үндэстний сэтгэлгээний өвөрмөцийг илэрхийлдэг. Европ зүгийн хэлэнд зүрх нь хайр энэрлийг илэрхийлдэг бол монголчууд элгээрээ хайралдаг. “Элэг бүтэн”, ”элэгтэй”. “Чулуун зүрхтэй” гэвэл оросоор энэрэх сэтгэлгүй гэсэн санаа агуулдаг бол монголоор энэ нь эр зоригтой, айхыг мэддэггүй гэсэн утгатай. Фин, баск, унгар, эстони хэлэнд энэтхэг европ хэлний нөлөө асар их учир үй түмэн үгийг нь зээлдэн хэрэглэдэг. Огтоос европ бус эдгээр хэл мянга мянган жил өөрийн хэлний логик, этнолингвистик чанараа хадгалж чадсан учраас л европ хэлтний дунд амьд хэлээ хадгалсаар өдий хүрчээ. Чухам үүнд л хэлний дархлаа, хэлний логик оршмой.

2014.1.19

Холодное сердце - песня «Отпусти и забудь» на 25 языках - Frozen "Let it go" in 25 languages

Нэр томьёог оноон тогтооход нэгдсэн бодлого хэрэгтэй

Эх сурвалж: www.news.mn 2014 оны 01 сарын 17

 Улс орон даяар нэр томьёоны ажил цэгцтэй үр бүтээлтэй явж ирсэн цаг үе бол яахын аргагүй 1924 оноос эхлэн Улсын нэр томьёоны комисс ажиллаж байсан тэр үетэй холбоотой билээ. Хэдийгээр нийгэм өөрчлөгдөн хэлний асуудалд хандах хандлага өөр болсон хэдий ч тодорхой цаг үетэйгээ зохицсон төрийн хэлний бодлого өнөө үгүйлэгдэж байна. Урьд өмнөхөөс илүү оновчтой боловсруулалтай, тогтолцоотой, бодитойгоор байхыг хөгжлийн шинэ цаг үе биднээс шаардаж байна.

Ард олны амьдрал, улс орны түүхэнд урьд өмнө байгаагүй юмуу, тодорхой илрээгүй байсан олон юм үзэгдэл, нийгмийн хөгжлийн аясаар илэрч, технологи хөгжин түүнийг дагасан шинэ мэдлэг шинэ ойлголтоор баяжин сэлбэсээр байдаг. Тэгэхээр ийм хөгжлийг дагаад түүнийг илэрхийлэгч болсон хэл ч улам нарийсан боловсронгуй болж үүнтэй уялдаат холбоотой нэр томьёог бодлогоор зохицуулж эрэмбэлэн цэгцэлдэг баймаар. Ийм учраас хэлний зохистой хэрэглээнд үндэслэн хэлний хэм хэмжээ, нэр томьёоны стандартыг тогтоодог.

Хэн нэг нь кофег боргол, скочийг наалтууц, усан санг шумбуур, редакцийг цэгц., стрессийг зовниц, сальфеткаг салбайдаг, билъярдыг ёворцог.. гэхчлэн систем боломгүй сонин содон үгээр оноох нь оновчтой шийдэл биш ээ. Түүнчлэн клубыг хөлөөв, радиог араажав, аржаатар, бярвааз, данхраад,  ... гэх дуудлага голлох мөн өрөмдлүүр, чадавхи, бөөртөс, гэх алдаатай, эсвэл бренд, классик, редакц, процедур, мерчандайз, стратеги, топ, супермаркет, ченж, валют, тест, видео, парламент, имиж, лобби, элит, хит парад, ломбард, диско, интернейшнель, статус гэх мэтээр харь хэлнээс авсан үгээ тэр хэвээр нь хэрэглэх, этгээд маягаар төрийн машин, сонгуулийн шоу, хоёр толгойн асуудал  гэхчлэн өөр өөрийнхөөрөө олон янзаар нэрлэх нь буруу зөрүү ойлголт төрж, яваа яваандаа манай мэдлэгийн бүх салбарын ойлголт ухагдахуун, юмсыг  будлиантай илэрхийлэх гүн хямралд оруулж ч болох юм. Үүнийг уг нь цаг алдалгүй засаад явах ёстой юмсан.

Зөвхөн гаднаас орж ирэх мэдлэг төдийгүй эх хэлээрээ илэрхийлэх үйлдвэрлэл үйлчилгээ бараа бүтээгдэхүүний нэр, алба ажлын хувьд ч зарим үед эргэлзээ төрүүлэм олон нэрлэлт буй болоод байгаа нэгдсэн ойлголтод хүрч өгдөггүй зовлон бий. Тухайлбал: Утаагүй зуух, ухаалаг үнэмлэх, эрүүл хүнс, ногоон хувьсгал, ухаалаг төр, том төр гэх мэтээр олноос олон үг бий.

Систем тогтолцоогүй дан ганц дахивар гэж хоёр савны нэгийг нэрлээд нөгөөг нь хогийн сав гэж сондгойруулж нэрлэх үү. Ингэвэл харин түүхий эд, хоёрдогч түүхий эд гэхээс доор, хогийн сав гэж хэвшсэнээс дээрдэхгүй байгаа юм биш үү. Зөвхөн хэлний хэмнэлт бодоод дэмжээд байна уу.

Улс төрч нөхрийн дураараа нэр томьёо тогтоож олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслээр аяглах нь нэр томьёог оновчтой тогтоох гарц мөн үү.

Тэгэхээр нэр томьёо оноох талаас харвал нийгэмд ийм салбартай ямар нэгэн байдлаар холбоотой хоорондоо холбоо муутай хэд хэдэн субьект болж байна. Энэ нь  Төрийн хэлний зөвлөл нэртэй олон мэдэхгүй газар, Стандартчилал хэмжилзүйн үндэсний төв, Нэр томьёоны комисс байсан ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн гэх хоорондоо ажлын уялдаа муутай албан байгуулагуудаас гадна телевиз, сонин сэтгүүлээр цэцэрхэж ярих хувь хүмүүс, улс төрчдийн дур мэдэн шинэ үг хэллэг, нэр томьёо гаргах дүр төрх болно.

Ийм байдлаар хандсанаас болоод албан газраас гаргасан нэр томьёо нь цаасан дээр төдий, хувь хүний оноолт нь хоосон яриа төдий болж эцсийн эцэст нэр томьёоны хэрэглээ, зохицуулалт нийгмийн амьдралд үр дүн муутай боллоо .

Өнөөдөр манай улсад шинжлэх ухааны ихэнх салбар нэр томьёоны баялаг сантай болсон боловч нэг ухагдахууныг өөр өөр үгээр тэмдэглэх, өөр өөр ухагдахууныг нэг үгээр илэрхийлэх, оновчтой нэг үгээр тэмдэглэх ухагдахууныг олон үгтэй тайлбар нэрээр оноох зэрэг дутагдал түгээмэл байгаа юм. Иймээс шинжлэх ухааны нэр томьёог тухайн нэг салбар ухааны хүрээнд төдийгүй хэд хэдэн салбарын төвшинд стандартчилан цэгцлэх шаардлагатай болж байна

Би энд хуучин системийг санагалзсан хэрэг бус харин ихэнх улс оронд байдаг нэр томьёоны хороо, нийгэмлэг, комисс гэж нэрлэгдэх нэгдсэн бодлоготой баг бүрэлдэхүүнийг манайд яагаад ажиллуулж чадахгүй байгаад гайхаж байна. Хэдийгээр Төрийн хэлний зөвлөл нэртэй байгууллага Боловсрол Соёл Шинжлэх Ухааны Яамны харьяанд байгуулж ажиллуулсан боловч зохион байгуулалтын хувьд алдаатай бодлого баримталснаас болоод үүргээ хангалттай биелүүлж чадсангүй.

Аргагүй шүү дээ дээгүүрээ олон толгойтой могой шиг болоод салчихсан олон байгууллага хэрнээ доогуураа хийж гүйцэтгэх  ажлын хувиар алдагдсан хэлдэг гурав хийдэг ганц гэгчийн үлгэрээр байхаар арга байжуу дээ. Энэ талаар манай нэртэй нэр томьёо судлаач  доктор  Н.Манибазар гуай “Одоо хуучны улсын нэр томьёоны комиссын буюу өдгөөгийн төрийн хэлний зөвлөлийн ажил мэдээллийн хүрээнд нэр томьёоны төрийн зохицуулалт хийж байвч урьдын далайц, эрч нөлөө нь сарнингуй, нэр томьёог энд тэндгүй буюу газар газартаа тогтоож түүний нэгдмэл байх ёстойг санах газар ховордсон мэт тул миний мэтийн яриа тайлбар ч нэлээд харьцангуй чанартай байх шүү” гэснийг санууштай юм.  

Аливаа нэр томьёог шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр боловсруулж оноон тогтоож хэвшүүлэх тогтоосон нэр томьёог улам боловсронгуй болгох нь хамгийн чухал шүү дээ. Түүнээс ганц нэг хүний хөнгөн гараар сэтгэлийн хөдөлгөөнөөр хийдэг ажил бишээ. Олон ч хүн энэ асуудлаар ярилаа бичлээ. Амжилт олсонгүй. Нэг хүн тэр тусмаа нэр томьёог дурын дуучин, телевиз радиогийн хэн нэг сэтгүүлч, эрх мэдэлтэн ганцаараа хийдэг байсан бол Олон улсын нэр томьёоны байгууллага, Европ, Азийн нэр томьёоны хороо байхын хэрэг юу байхав. Мөн нэр томьёоны стандарт гэж гаргахын ч хэрэг юун. Өргөн хэрэглээний үгс ард түмний дундаас аажимдаа бүтээгдэн гарч ирдэг бол нэр томьёог ихэвчлэн зориудаар боловсруулж тодорхой мэргэжлийн хүмүүс, хэлшинжлэлтэн нар зохион гаргадаг ухамсарт үйл ажиллагааны үр дүн гэдгийг олон хүн мэднэ.

Шинжлэх ухаан техник технологийн эрчимтэй хөгжлийн энэ үед тухайн бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг нэрлэсэн нэр томьёо асар хурдтай түмний нүд чихэнд хүрч тэр оруулж ирсэн гадаад улсын хэлээр дор нь хэвших янзтай. Цаг үетэй уралдаж  ямар нэгэн зохицуулалт хийхгүй байсаар тэр хэвээрээ хэвшиж удах бүр олны шүүмжлэлд ч өртөж эхэлдэг. Зүгээр л бид компьютер түүний хүрээний үг хэллэг нэр томьёогоо харъя. Дан гадаад үг. Ингээд цааш интернэтийн орчинд гэвэл мөн адил. Байгууллагын хаяг, телевизийн зараа хар. Эмийн санд ороход дүүрэн гадаад нэртэй эм. Тайлбар нь ч гадаад. Яаж хэрэглэх вэ. Телевизээр гарч байгаа товчилсон үгийн оньсого таавар шиг их үгийг яах вэ? Хэрэглэгч нь хэн бэ? Эрдэмтэд мэргэд цэцэрхээд эрх тушаалтан улс төржүүлснээрээ нэр томьёо тогтохгүй.

Товчхондоо нэр томьёог шинжлэх ухааны үндэслэлтэйгээр оноон тогтоох, судлах сурталчлах, хэвшүүлэх дэс дараатай ажлыг хийж гүйцэтгэхэд Нэр томьёо судлалаар ажиллаж байгаа судалгааны баг хамт олны ажил хувь нэмэр их чухал. Хуучин улсын нэр томьёоны комисс байсан одоо ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн энэ чиглэлээр сурч судалж ажлын туршлагатай болсон эрдэмтэн судлаачдын хүчийг энэ чигт хандуулвал цаг нар хэмнэсэн хүч хөдөлмөрийг зөв зохицуулсан зүйл болмоор.

Тэнд нэр томьёоны онолын судалгаа хийгдэж байгаа ч нэр томьёог оноон тогтоох эрх зүйн орчин бүрдээгүйн улмаас шинээр гарч буй олон салбарын нэр томьёоны толийг хэлний бүтэц тогтолцоо, хэл найруулгын үүднээс засварлан зөвлөх төдий ажиллаж байгаа бөгөөд харин нэр томьёог оноож тогтоон баталгаажуулах боломжгүй байгаа юм.

Соёл спорт аялал жуулчлалын яамны харьяанд буй Нэр томьёог тогтоох ихээхэн үүрэгтэй байгаа Төрийн хэлний зөвлөл, нөгөөтэйгүүр ажлын албаны дарга нь шинэ хүн болж буй энэ үед “Нэр томьёо”-гоо  цэгцлэн нэг мөр шийдэх байх гэж харж байна.

ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэм шинжилгээний ахлах ажилтан  О.Шинэбаяр  доктор /Ph.D/

Доорх зурагт Монгол хэлний салбар олон аман аялгуугаар ярилцдаг хүмүүс амьдарч буй газруудыг тэмдэглэжээ. Өдгөө эдгээр аялгуугаар 6 сая орчим хүн хэлэлцдэг гэсэн баримт байна.