Монголын
"Буриад судлалын Академийн" гишүүн Санжаагийн Жамьян буриад хэлийг
бусад аялгуунд "хөрвүүлэх" нь ямар үр дүнд хүргэж болох тухай бодлоо
хуваалцаж байна.
Асуудлыг ойлгох нь
Эдүгээ буриад хэл хэцүүхэн байдалд ороод байна. Хүмүүс төрөлх хэлээ улам бүр мартаж, ярих, бичих хүн ховордсоор байгаагийн дээр буриад хэлээ хадгалж хамгаалах, хөгжүүлэх асуудал хурцаар хөндөгдөх боллоо.
Эдгээр асуудлуудыг шийдэхийн тулд янз бүрийн арга замыг хэлэлцэж эхлээд байгаагийн нэг нь халх аялгуунд дөхүү "саа"-лах аялганд шилжих тухай яригдах болсон.
Харин энэ санаа буриад хэл болон халх монгол хэл (орчин үеийн монгол хэл) тэс өөр хэлнүүд хэмээн ихэнх буриадууд тооцдогийн дээр мөн уран зохиолын буриад хэл оршдог гэж үздэг талынхны дунд ихээхэн шуугиан тариад байгаа юм.
Тэр ч бүү хэл зарим буриадууд өөрсдийгөө монгол биш хэмээн үздэг. Буриадуудын уг гарлын үзэл санаа энэ хоёр төрөл хэлэнд ихээхэн нөлөө үзүүлж байгаа. Харин энэ асуудалд хожим анхаарлаа хандуулая.
Харин одоохондоо хэлний асуудалд эргэн орж буриад хэлний хөгжлийн түүхийг бага ч атугай танилцуулах гэж байна. Уран зохиолын буриад хэл бүрэлдэн буй болсон түүх, эх сурвалжаа мэдэхгүйгээр энэ асуудлыг шийднэ гэж байхгүй санагдаж байна.
Энэхүү өгүүлэл хоёр талынхныг болон дээрх хэлэлцүүлэгийг эсэргүүцэгчдийг тайвшруулах болов уу хэмээн найдая.
Бүтэн зүйлийн нэг хэсэг
1727 онд Орост нэгдэхээсээ өмнө Буриад нь Монгол улсын нэг хэсэг байлаа.
Энэ нь буриадууд нийтийн монгол бичигтэй (хуучин монгол бичиг) байснаар батлагдана. Энэ бичгийг 1936 он хүртэл буриадууд төрөлх бичгээ хэмээн тооцдог байсан юм.
Түүгээр ч үл барам 1923 онд өөрийнхөө Буриад-Монголын АССР улс байгуулахдаа хүртэл албан ёсны хэл нь нийтийн монгол бичигт тулгуурласан "буриад-монгол" хэл байсан билээ.
Нийтийн монгол бичиг нь өөрийнхөө нэгдсэн шинж чанар, өвөрмөц онцгой байдлаар буриадын нутгийн аялгууны ялгааг тэгштгэж, аль ч аялгуугаар ярьдаг хүн энэ бичгээр нэгийгээ төвөггүйхэн ойлголцдог байсан юм.
Монгол бичгийн ачаар Буриадын нутгийн аялгуунууд нэгийхээ эсрэг сөрөгөлдөх аргагүй байснаар барахгүй халх монголчууд болон Монгол Улс, Өвөр Монголын бусад ард түмнүүдтэй хялбархан чөлөөтэй ойлголцдог байлаа.
Монгол бичгийн давуу тал бол түүний үсэг бичгийн дүрэм нь нийт монгол хэлтнүүдийн хувьд нэг байсны дээр энэ бичгийн ачаар нутгийн аялгуунууд давхар өөрийн онцлог шинж чанараа хадгалсаар байдагт оршино.
1930-аад он хүртэл нийтийн монгол бичгийг хэрэглэж байх явцад буриад, халх монгол хэлний цорын ганц ялгаа зөвхөн дуудлага төдий л байсан юм. Үүний баталгаа нь 1920-30 онуудад хэвлэгдэж байсан Бүгд Найрамдах улсын "Буряад Үнэн" сонины өгүүлбэрзүй, үгийн сан, нэр томъёо зэрэг нь халх монгол хэл болон бичгийн монгол хэлтэй бараг адилхан байгаа явдал. Гэвч 1933 онд энэ бичгийг халсан явдал нь түүхчдийн үзэж буйгаар үзэл суртлын болон улс төрийн шалтгаантай юм.
Латин, кирилл үсэг болон энгийн ардын хэл
1933 онд буриад-монгол хэл латин үсэг хэрэглэх болов. Гэхдээ энэ шатанд хүртэл буриад хэл зөвхөн бичиг үсгээ л сольсон болохоос нийт монгол хэлний үг хэллэг, зөв бичгийн дүрэм, үгийн сан, өгүүлбэрзүй тэр бүү хэл дуудлагаа зэрэг халх монгол хэлтэй төстэй чанараа хадгалсаар байсан гэсэн үг.
Өөрөөр хэлбэл латин үсгээр бичдэг болсон болохоос биш халх монгол хэлтэй бараг адилхан буриад хэл байсан гэсэн үг. Харин 1939 оноос нөхцөл байдал өөрчлөгдөн кирилл үсэгт шилжив. Ингэснээр ярианы нутгийн аялгууг бичгийн уран зохиолын хэлэнд тооцох боллоо.
Цаашид янз бүрийн нутгийн аялгууны хар ярианы хэлээр ном зохиол хэтэрхий ихээр хэвлэх болсон нь бичгийн хэлний стандарт алдагдахад хүргэж буриад хэл халх монгол хэлнээс улам ондоошиж эхэлжээ. Эхний ээлжинд энэ нь буриад хэлний өгүүлбэрзүй, үгсийн санд нөлөөлж эхэлсэн юм.
Харамсалтай нь энэ сөрөг үйл явц өнөөдрийг хүртэл оршсоор байна. Энгийнээр хэлвэл тэр цагаас эхлэн буриад, халх монголчууд нэг нэгийгээ ойлгох нь улам багассаар өнөөдрийг хүрсэн хэрэг. Гэхдээ шэнэхэн буриадуудын хувьд тэс өөр.
Шэнэхэний буриадууд өнөөдрийг хүртэл нийтийн монгол бичиг хэрэглэж байгаа бөгөөд үүнийхээ ачаар буриад хэлний үндсийг хадгалсаар иржээ. Түүгээр ч барахгүй энэ нь тэднийг орчин үеийн монгол хэлээр чөлөөтэй харьцахад нь тус болж байна. Энэ нь бас тэднийг Монгол Улс, Өвөр Монголын соёл, мэдээлэл, боловсрол, эдийн засгийн хөгжлийн нэг орчинд байх боломж олгож байгаа юм.
Монгол Улсын хувьд кирилл үсэгт шилжсэн боловч үүндээ нийтийн монгол бичгийн бүхий л стандартуудыг (үгийн сан, өгүүлбэрзүй, зөв бичих дүрэм зэргээ) хадгалан үлдэж, хар яриа, нутгийн аялгууг уран зохиолын хэлэнд аваагүй билээ.
Түүхийг эерэгээр харах нь
Алс хэтээ бодох юм бол буриад хэлний "бичгийн хэлийг ярианы хэлэнд ойртуулах" гэх хэл хөгжүүлэх арга зам бол үнэн хэрэгтээ ямар ч үр ашиггүй зүйл болох нь харагдаж байна.
Харин Монгол Улсад болон Өвөр Монголд, шэнэхэний буриадуудын хувьд шал өөр эсрэг замаар буюу "хар яриаг бичгийн хэлэнд дөхүүлэх" арга хэрэгжиж байдаг нь түүхэн талаасаа маш зөв бөгөөд амьд жишээ юм. Одоо буриадын онцог шинж байдлаа бүрдүүлэх үүднээс хэлний асуудалд хандаад үзье.
Ингээд 1958 онд "Буриад-Монголын АССР"-ийг "Буриадын АССР" болгон өөрчлөн нэрлэх шийдвэр гаргасан нь "буриад-монгол"-ын ард түмэн, болон өөрийгөө "буриад-монгол" гэж үзэх үзлийг үгүй хийж орхив. Үүний оронд өөрсдийгөө "буриад" гэж нэрлэх болсон шинэ ард түмэн гарч ирлээ.
Ийм маягаар "буриад-монгол хэл" эрх баригчдын ганцхан удаагийн далайлтаар "буриад хэл" болон хувирч, хэлийг бүрдүүлж байсан "монгол хэл" албан ёсоор арчигдах нь тэр. Яг энэ цагаас буриадуудын өөрийгөө үзэх үзэл, төрөлх хэл нь буриад, монгол хоёр хэмээн хуваагдсан үеэс эхэлсэн гэж болно.
Тухайн арга хэмжээний өнгөц талыг орхиод харвал халх монгол хэл, буриад хэлнүүдийг нэгтгэж байсан нийтийн монгол бичгийг эцсийн бөлөгт хуучирсан эд гэж үзээд шинэ "буриадын уран зохиолын хэл"-нээс бүрмөсөн хасч орхив.
Энэхүү хиймэл ажиллагааны дүнд "уран зохиолын буриад хэл"-ний цаашдын ирээдүйд гарах бэрхшээлүүд төрөн гарч ирлээ. Энэ нь орчин үеийн үг хэллэгээс авахуулаад эцэст нь авиа дуудлагын асуудал юм аа. Үүний тодорхой жишээ бол 1930-аад оны хийгээд 1990-ээд оны "Буряад Үнэн" сониныг харьцуулан харахад хангалттай.
Тухайлбал: «Буряад уласай нийгэм, улас түрын асуудалнуудын талаар бага хурал болоходо засагай газарай зүгhөө юрынхэлэгшэ, сайдууд оролсобо» (1930 он.). «Буряад республикын социально-политическэ асуудалнуудын талаар конференци болоходо правительствын зүгhөө президент, министрнууд оролсобо» (1990 он.). Уг нь энэ хоёр өгүүлбэрт байгаа утга санаа, үгийн сан адилхан юм.
Гэвч 1990-ээд оны сонинд болохоор хэдийгээр буриадын 1920-30 оны бичгийн уран зохиолын хэлэнд байдаг ч 13 үгнээс 7-г нь авч хэрэглэсэнгүй. Ингээд "яагаад эдгээр үгс орчин үеийн "уран зохиолын хэлэнд" байхгүй байна вэ?" гэсэн асуулт урган гарч байна. Хариулт нь энгийн.
1930-аад оноос буриад хэлний хар ярианы хэлбэр албан ёсоор "утга зохиол"-ын хэлтэй эн зэрэгцэх болсон бөгөөд жил ирэх бүр жинхэнэ бичгийн утга зохиолын хэлнээс алсран холдсоор ирсэн хэрэг. Энэ мэтчилэн буриад хэлний бүрэлдэн бий болсон түүхээ мэдсэнээр буриад хэлийг нутгийн аялгуунд шилжүүлэх асуудал тийм ч зөв биш нь харагдаж байгаа юм.
Харин 1930-аад оны үеийн нийтийн монгол бичиг дээр суурилсан халх монгол хэлтэй бараг адилхан байсан буриад хэлээ эргэн сэргээх гэж ярих нь зөв бөгөөд үнэн шийдэл гэж харж байна.
Үүнийг өөр нутгийн аялгуунд эсвэл халх монгол хэлэнд шилжүүлэх гэж байна хэмээн шүүмжлэх нь буруу хэрэг билээ.
Орос хэл дээр бичсэн ОХУ-ын докторант С.Жамьян
Орчуулсан С.Майдар
Асуудлыг ойлгох нь
Эдүгээ буриад хэл хэцүүхэн байдалд ороод байна. Хүмүүс төрөлх хэлээ улам бүр мартаж, ярих, бичих хүн ховордсоор байгаагийн дээр буриад хэлээ хадгалж хамгаалах, хөгжүүлэх асуудал хурцаар хөндөгдөх боллоо.
Эдгээр асуудлуудыг шийдэхийн тулд янз бүрийн арга замыг хэлэлцэж эхлээд байгаагийн нэг нь халх аялгуунд дөхүү "саа"-лах аялганд шилжих тухай яригдах болсон.
Харин энэ санаа буриад хэл болон халх монгол хэл (орчин үеийн монгол хэл) тэс өөр хэлнүүд хэмээн ихэнх буриадууд тооцдогийн дээр мөн уран зохиолын буриад хэл оршдог гэж үздэг талынхны дунд ихээхэн шуугиан тариад байгаа юм.
Тэр ч бүү хэл зарим буриадууд өөрсдийгөө монгол биш хэмээн үздэг. Буриадуудын уг гарлын үзэл санаа энэ хоёр төрөл хэлэнд ихээхэн нөлөө үзүүлж байгаа. Харин энэ асуудалд хожим анхаарлаа хандуулая.
Харин одоохондоо хэлний асуудалд эргэн орж буриад хэлний хөгжлийн түүхийг бага ч атугай танилцуулах гэж байна. Уран зохиолын буриад хэл бүрэлдэн буй болсон түүх, эх сурвалжаа мэдэхгүйгээр энэ асуудлыг шийднэ гэж байхгүй санагдаж байна.
Энэхүү өгүүлэл хоёр талынхныг болон дээрх хэлэлцүүлэгийг эсэргүүцэгчдийг тайвшруулах болов уу хэмээн найдая.
Бүтэн зүйлийн нэг хэсэг
1727 онд Орост нэгдэхээсээ өмнө Буриад нь Монгол улсын нэг хэсэг байлаа.
Энэ нь буриадууд нийтийн монгол бичигтэй (хуучин монгол бичиг) байснаар батлагдана. Энэ бичгийг 1936 он хүртэл буриадууд төрөлх бичгээ хэмээн тооцдог байсан юм.
Түүгээр ч үл барам 1923 онд өөрийнхөө Буриад-Монголын АССР улс байгуулахдаа хүртэл албан ёсны хэл нь нийтийн монгол бичигт тулгуурласан "буриад-монгол" хэл байсан билээ.
Нийтийн монгол бичиг нь өөрийнхөө нэгдсэн шинж чанар, өвөрмөц онцгой байдлаар буриадын нутгийн аялгууны ялгааг тэгштгэж, аль ч аялгуугаар ярьдаг хүн энэ бичгээр нэгийгээ төвөггүйхэн ойлголцдог байсан юм.
Монгол бичгийн ачаар Буриадын нутгийн аялгуунууд нэгийхээ эсрэг сөрөгөлдөх аргагүй байснаар барахгүй халх монголчууд болон Монгол Улс, Өвөр Монголын бусад ард түмнүүдтэй хялбархан чөлөөтэй ойлголцдог байлаа.
Монгол бичгийн давуу тал бол түүний үсэг бичгийн дүрэм нь нийт монгол хэлтнүүдийн хувьд нэг байсны дээр энэ бичгийн ачаар нутгийн аялгуунууд давхар өөрийн онцлог шинж чанараа хадгалсаар байдагт оршино.
1930-аад он хүртэл нийтийн монгол бичгийг хэрэглэж байх явцад буриад, халх монгол хэлний цорын ганц ялгаа зөвхөн дуудлага төдий л байсан юм. Үүний баталгаа нь 1920-30 онуудад хэвлэгдэж байсан Бүгд Найрамдах улсын "Буряад Үнэн" сонины өгүүлбэрзүй, үгийн сан, нэр томъёо зэрэг нь халх монгол хэл болон бичгийн монгол хэлтэй бараг адилхан байгаа явдал. Гэвч 1933 онд энэ бичгийг халсан явдал нь түүхчдийн үзэж буйгаар үзэл суртлын болон улс төрийн шалтгаантай юм.
Латин, кирилл үсэг болон энгийн ардын хэл
1933 онд буриад-монгол хэл латин үсэг хэрэглэх болов. Гэхдээ энэ шатанд хүртэл буриад хэл зөвхөн бичиг үсгээ л сольсон болохоос нийт монгол хэлний үг хэллэг, зөв бичгийн дүрэм, үгийн сан, өгүүлбэрзүй тэр бүү хэл дуудлагаа зэрэг халх монгол хэлтэй төстэй чанараа хадгалсаар байсан гэсэн үг.
Өөрөөр хэлбэл латин үсгээр бичдэг болсон болохоос биш халх монгол хэлтэй бараг адилхан буриад хэл байсан гэсэн үг. Харин 1939 оноос нөхцөл байдал өөрчлөгдөн кирилл үсэгт шилжив. Ингэснээр ярианы нутгийн аялгууг бичгийн уран зохиолын хэлэнд тооцох боллоо.
Цаашид янз бүрийн нутгийн аялгууны хар ярианы хэлээр ном зохиол хэтэрхий ихээр хэвлэх болсон нь бичгийн хэлний стандарт алдагдахад хүргэж буриад хэл халх монгол хэлнээс улам ондоошиж эхэлжээ. Эхний ээлжинд энэ нь буриад хэлний өгүүлбэрзүй, үгсийн санд нөлөөлж эхэлсэн юм.
Харамсалтай нь энэ сөрөг үйл явц өнөөдрийг хүртэл оршсоор байна. Энгийнээр хэлвэл тэр цагаас эхлэн буриад, халх монголчууд нэг нэгийгээ ойлгох нь улам багассаар өнөөдрийг хүрсэн хэрэг. Гэхдээ шэнэхэн буриадуудын хувьд тэс өөр.
Шэнэхэний буриадууд өнөөдрийг хүртэл нийтийн монгол бичиг хэрэглэж байгаа бөгөөд үүнийхээ ачаар буриад хэлний үндсийг хадгалсаар иржээ. Түүгээр ч барахгүй энэ нь тэднийг орчин үеийн монгол хэлээр чөлөөтэй харьцахад нь тус болж байна. Энэ нь бас тэднийг Монгол Улс, Өвөр Монголын соёл, мэдээлэл, боловсрол, эдийн засгийн хөгжлийн нэг орчинд байх боломж олгож байгаа юм.
Монгол Улсын хувьд кирилл үсэгт шилжсэн боловч үүндээ нийтийн монгол бичгийн бүхий л стандартуудыг (үгийн сан, өгүүлбэрзүй, зөв бичих дүрэм зэргээ) хадгалан үлдэж, хар яриа, нутгийн аялгууг уран зохиолын хэлэнд аваагүй билээ.
Түүхийг эерэгээр харах нь
Алс хэтээ бодох юм бол буриад хэлний "бичгийн хэлийг ярианы хэлэнд ойртуулах" гэх хэл хөгжүүлэх арга зам бол үнэн хэрэгтээ ямар ч үр ашиггүй зүйл болох нь харагдаж байна.
Харин Монгол Улсад болон Өвөр Монголд, шэнэхэний буриадуудын хувьд шал өөр эсрэг замаар буюу "хар яриаг бичгийн хэлэнд дөхүүлэх" арга хэрэгжиж байдаг нь түүхэн талаасаа маш зөв бөгөөд амьд жишээ юм. Одоо буриадын онцог шинж байдлаа бүрдүүлэх үүднээс хэлний асуудалд хандаад үзье.
Ингээд 1958 онд "Буриад-Монголын АССР"-ийг "Буриадын АССР" болгон өөрчлөн нэрлэх шийдвэр гаргасан нь "буриад-монгол"-ын ард түмэн, болон өөрийгөө "буриад-монгол" гэж үзэх үзлийг үгүй хийж орхив. Үүний оронд өөрсдийгөө "буриад" гэж нэрлэх болсон шинэ ард түмэн гарч ирлээ.
Ийм маягаар "буриад-монгол хэл" эрх баригчдын ганцхан удаагийн далайлтаар "буриад хэл" болон хувирч, хэлийг бүрдүүлж байсан "монгол хэл" албан ёсоор арчигдах нь тэр. Яг энэ цагаас буриадуудын өөрийгөө үзэх үзэл, төрөлх хэл нь буриад, монгол хоёр хэмээн хуваагдсан үеэс эхэлсэн гэж болно.
Тухайн арга хэмжээний өнгөц талыг орхиод харвал халх монгол хэл, буриад хэлнүүдийг нэгтгэж байсан нийтийн монгол бичгийг эцсийн бөлөгт хуучирсан эд гэж үзээд шинэ "буриадын уран зохиолын хэл"-нээс бүрмөсөн хасч орхив.
Энэхүү хиймэл ажиллагааны дүнд "уран зохиолын буриад хэл"-ний цаашдын ирээдүйд гарах бэрхшээлүүд төрөн гарч ирлээ. Энэ нь орчин үеийн үг хэллэгээс авахуулаад эцэст нь авиа дуудлагын асуудал юм аа. Үүний тодорхой жишээ бол 1930-аад оны хийгээд 1990-ээд оны "Буряад Үнэн" сониныг харьцуулан харахад хангалттай.
Тухайлбал: «Буряад уласай нийгэм, улас түрын асуудалнуудын талаар бага хурал болоходо засагай газарай зүгhөө юрынхэлэгшэ, сайдууд оролсобо» (1930 он.). «Буряад республикын социально-политическэ асуудалнуудын талаар конференци болоходо правительствын зүгhөө президент, министрнууд оролсобо» (1990 он.). Уг нь энэ хоёр өгүүлбэрт байгаа утга санаа, үгийн сан адилхан юм.
Гэвч 1990-ээд оны сонинд болохоор хэдийгээр буриадын 1920-30 оны бичгийн уран зохиолын хэлэнд байдаг ч 13 үгнээс 7-г нь авч хэрэглэсэнгүй. Ингээд "яагаад эдгээр үгс орчин үеийн "уран зохиолын хэлэнд" байхгүй байна вэ?" гэсэн асуулт урган гарч байна. Хариулт нь энгийн.
1930-аад оноос буриад хэлний хар ярианы хэлбэр албан ёсоор "утга зохиол"-ын хэлтэй эн зэрэгцэх болсон бөгөөд жил ирэх бүр жинхэнэ бичгийн утга зохиолын хэлнээс алсран холдсоор ирсэн хэрэг. Энэ мэтчилэн буриад хэлний бүрэлдэн бий болсон түүхээ мэдсэнээр буриад хэлийг нутгийн аялгуунд шилжүүлэх асуудал тийм ч зөв биш нь харагдаж байгаа юм.
Харин 1930-аад оны үеийн нийтийн монгол бичиг дээр суурилсан халх монгол хэлтэй бараг адилхан байсан буриад хэлээ эргэн сэргээх гэж ярих нь зөв бөгөөд үнэн шийдэл гэж харж байна.
Үүнийг өөр нутгийн аялгуунд эсвэл халх монгол хэлэнд шилжүүлэх гэж байна хэмээн шүүмжлэх нь буруу хэрэг билээ.
Орос хэл дээр бичсэн ОХУ-ын докторант С.Жамьян
Орчуулсан С.Майдар
No comments:
Post a Comment