Эх сурвалж: http://www.khelzokhiol.mn/
О.Самбуудорж
Товч
агуулга. Энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон
санскрит үгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны
хувьд түрүү үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний
хоёр үеийн эрдэмтдийн судалгааг өгүүлэх болно. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг,
хэллэгийг судлах нь монгол - энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн
сангийн бүрэлдэхүүн, үгийн утга, гарлыг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой байгаа
юм.
Түлхүүр үгс. Монгол судлал, санскрит хэл, санскрит үг, галиг, хэл зохиол,
билиг барамид
1. Удиртгал. Монгол - энэтхэг нь эртний соёлын
харилцаатай ард түмэн билээ. Үүнийг эртний энэтхэгт үүссэн бурхны шашин, гүн
ухаан, анагаах ухаан, хэл, уран зохиол зэрэг их, бага таван ухааны монголд
нөлөөлсөн нөлөө, түүгээр дамжин монгол бичгийн болон ардын ярианы хэлэнд орсон
олон арван санскрит үг хэллэг гэрчилж байдаг. Монголын эрдэмтэн Аюуш гүүш 1587
онд санскрит, төвд, хятад зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж
байгаа үгийг янз бүрээр бичиж буйг нэгдсэн журмаар бичих галиг үсгийг
боловсруулсан байна. Энэ галиг нь санскритын үндсэн тавин үсэг төдийгүй, 1212
нийлмэл үсгийг галиглан бичихэд зориулагдсан байдаг (26). Нэрт эрдэмтэн Зая
бандида Намхайжамц 1648 онд монгол бичгийн хэл болон ардын ярианы хэлэнд гарсан
хувьсал өөрчлөлийг анхаарч бичиг үсгийн шинэчлэл хийж тод монгол үсгийг (Clear
script) зохиохдоо санскрит, төвд зэрэг хэлний үгийг монгол хэлээр
хэрхэн бичих галиг үсгийг бас боловсруулжээ (6, 14). Ийнхүү эрдэмтэд галиг үсэг
боловсруулсан нь монгол хэлэнд санскрит, төвд, хятад зэрэг дорно дахины хэлний
үг ихээр орж ирж байсныг харуулах жишээ болдог. Энд дурдаж буй
"галиг" (transliteration) – мөн энэ үгээс
"галиглах" (to transcribe phonetically) гэсэн үйл үг
бас үүсчээ – хэмээх үгийг санкрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэдэг. Өөрөөр
хэлбэл санскрит цагаан толгойн эгшиг ба гийгүүлэгчийн аймгийн "али,
гали" хэмээх эхний хоёр үсгийн нэр гэдэг байна (26). Ийнхүү харь
хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж буй үгийг тэмдэглэх үсгийн нэр болох "галиг" хэмээх
үг санскрит хэлтэй холбоотой монгол хэлэнд бий болсон байна.
Бид энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон
санскрит үг, хэллэгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг түрүү
үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний хоёр үеийн
эрдэмтдийн судалгааны талаар өгүүлэх болно. Учир нь эхний хоёр үеийн эрдэмтэд
монгол хэлэнд санскрит хэлний үгс орсон шалтгаан, соёлын учир холбогдол, үгсийн
утга, бүрэлдэхүүнийн талаар нэлээд тодорхой өгүүлсэн байна.
2. Түрүү үеийн
эрдэмтдийн судалгаа. Энэ үед 20-р зууны 30-аад
оноос 1980-аад он хүртэл бүтээлээ туурвиж байсан Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн,
Ш.Лувсанвандан, А.Лувсандэндэв зэрэг эрдэмтдийн судалгааг хамруулж болно.
Эдгээр эрдэмтэд монголын соёл, шинжлэх ухааны талаар гайхамшигтай олон бүтээл
туурвисан бөгөөд монголын уламжлалт соёлыг орчин үеийн шинжлэх ухааны онол,
арга зүйтэй холбон судалснаараа ихээхэн өвөрмөц байдаг. Тэд энэтхэгийн соёл,
олон зүйл ухаан монголчуудад нөлөөлсөн байдал, энэ соёл, ухааныг монголчууд
өөрсдөө мөн хэрхэн ухаарч хүлээж авсан, монгол нутагт хэрхэн идээшүүлж
зохицуулсан зэргийг анхааран судалсан байна.
Тухайн эрдэмтэд монгол хэлэнд орсон
санскрит үг хэллэгийг тусгайлан судалж өгүүлснээс гадна, судалгааны бүтээлүүд
дотроо санскрит үг, хэллэгийн учир зүй, утгын талаар олонтоо өгүүлжээ. Мөн
санскрит судлалаар судлаачид бэлтгэхэд анхаарсан байна. Санскритын уран
зохиолыг орчуулагч Ж.Бадраа (20), Ж. Гэндэндарам (10,29), хамба лам Х.Гаадан
(2) нарыг Б.Ринчений шавь, санскрит, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбоог
судлагч эрдэмтэн Д.Ёндон (5,41), Л.Хүрэлбаатар (23,24,25,36) нарыг
Ц.Дамдинсүрэнгийн шавь, хэл шинжлэлч эрдэмтэн Д.Төмөртогоог (22,40)
Ш.Лувсанвандангийн шавь, монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн утгыг судлагч,
орчуулагч О.Сүхбаатарыг (16,17,18,19) А.Лувсандэндэв, Ш.Бира (1,30) нарын шавь
гэдэг.
2.1. Эрдэмтэн
Б.Ринчен (1905-1977). Академич Б.Ринчений санскрит
судлалаар бичсэн бүтээлүүд гэвэл "Sanskrit in Mongolia" (37), "Unknown
Indian Translator of Vikramaditya Tales into Mongolian in the 17th Century" (38)
зэрэг өгүүлэл, энэтхэгт аялсан тухайгаа бичсэн"Өмнө этгээд зорчсон
тэмдэглэл" (11), түүнчлэн Калидасагийн "Үүлэн
зардас" (9) хэмээх эртний энэтхэгийн яруу найргийг англи хэлнээс
монгол хэлэнд орчуулсан зэрэг юм.
Их эрдэмтэн Б.Ринчен эртний
энэтхэгийн алдартай яруу найраг "Үүлэн зардас"-ыг монгол
хэлээр орчуулж хэвлэхдээ түүний оршилд Энэтхэг - монголын соёлын харилцаатай
холбоотой олон зүйлийг өгүүлсэн байна. Монголчууд энэхүү алдартай зохиолтой
лавтайяа 14-р зуунаас танилцаж ирсэн, тэгээд Данжуурын монгол ботид
байдаг "Үүлэн зардас"-ын орчуулгыг дахиж хэвээр нь, бас
өөрөө англи хэлнээс орчуулан хэвлэж байна. Мөн энэхүү зохиолыг одоо Эрдэнипил
хамба төвд хэлнээс, Сагаржав гуай хятад хэлнээс орчуулаад байна гэсэн байна.
Түүнчлэн энэ оршилд "Энэтхэгийн
эртний бичгийн хэлийг монголчууд өрнө дахинд санскритын судлал бий болохоос хол
өмнө судласаар ирсэн баримт олон гарна" (9) гэжээ. Мөн орчин цагийн монгол
хэлний зарим зүйр цэцэн үгийг энэтхэгийн соёлтой холбоотой болохыг өгүүлсэн
байна. "Найман Намсрай шиг баян" (He is a reach as eight
Namsarai) гэдэг зүйр цэцэн үгийн утга гарлыг "Монгол бичигт
Намсрайг (Хилэнт эзэн), бас Энэтхэгээр нь Гүвираа гэдэг бөгөөд ардын аман
зохиолд Найман Намсрай шиг баян гэж хэлэлцдэг зүйр үг бол
Энэтхэгийн домог судлалд (оросоор мифология) Гүвирааг умар зүгийг эзлэгч
баялгийн эзэн гэдгээс үндэслэжээ" (9) гэж уг зүйр үгийн гарал үүслийг
тайлбарласан байна.
Мөн олон бүтээлдээ монгол хэлэнд
орсон санскрит үг хэллэгийн талаар өгүүлжээ. "Монгол бичгийн
хэлний хэлзүй (Дэд дэвтэр)" гэдэг бүтээлдээ санскрит
хэлний "раажа" гэдэг үгийг монголчууд "ранза" гэж
дуудах болсон нь монгол бичгийн бичлэгээс болсон үзэгдэл. Учир нь монгол
бичигт "а" эгшгийн дараа дахин "a" бичвэл
түүнийг санскрит хэл мэдэхгүй энгийн хүмүүс "n" үсгээр
унших нь бий. Тэгээд "махараджа" гэж орос ном
зохиолд гардаг "их хаан" хэмээсэн үгийг
монголчууд "махаранза" гэж дуудах заншил бий болсон
гэжээ (13). Түүнчлэн монгол хэлний "мэд-" (to know)
гэдэг үгийг санскрит хэлний "véda" гэдэг үгтэй гарал нэг гэж бичсэн
байна (13).
Мөн "Монгол бичгийн
хэлний зүй (Тэргүүн дэвтэр)" номынхоо 99-104-р талд "Энэтхэгийн
арван зургаан эгшиг хийгээд гучин дөрвөн гийгүүлэгч үсүгүүд гишүүнлүгээ сэлт
оршива" гэдэг монгол цагаан толгойн тухай дэлгэрэнгүй өгүүлжээ.
Үүнд, "Энэтхэг, төвд үсгээр бичсэн зүйлийг Аюуш гүүшийн галигаар тэмдэглэх
нь европын латин галигаар тэмдэглэхлүгээ ширхэгийн ч зөрөөгүйг үзэхэд сонин
бөгөөд монголчуудын энэтхэгийн судлал, төвдийн судлал тухайн үед өндөр байсныг
гэрчлэн үзүүлж, арван зургадугаар зууны үеийн хэлний шинжлэлтэн Аюуш гүүш европ
нөхдөөсөө бараг хоёр зуугаад жилийн өмнө тэдний галиглах зарчмыг монгол үсэгтээ
хэрэглэсэн байнам" (12) гэж үнэлсэн байна.
2.2. Эрдэмтэн
Ц.Дамдинсүрэн (1908-1986). Академич Ц.Дамдинсүрэн
энэтхэг, монголын соёлын харилцаатай холбоотой олон бүтээл туурвижээ. Түүний
заримаас өгүүлбэл "Рамяана монголд дэлгэрсэн нь (Ramayan
in Mongolia)" (4,35), Дандины "Зохист аялгууны толь" (32) "Shambala,
a happy land of legends" (33), "Several words of
Tantrism" (34) зэрэг бүтээлүүд болно.
Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн "Монгол
хэлэнд орсон төвд үгс" гэдэг бүтээлдээ монгол хэлэнд орсон
санскрит үгсийн соёлын учир холбогдлыг өгүүлээд санскрит үгсийг төвд хэлний
болон сонгодог монгол болон шинэ бичгийн хэлтэй харьцуулж утгыг нь орос хэлээр
орчуулсан байна. Монголчууд бурхны шашны номыг төвд хэлнээс орчуулахдаа төвд
нэрийн оронд санскрит үгийг авч байсан гэжээ. Тухайлбал, "Монголын хаад нь
орчуулагч нарт туслахын тулд Энэтхэг орноос самгарди хэлний мэргэжилтэн багш
нарыг урин ирүүлж монгол сэхээтэн, орчуулагчид самгарди хэлийг чармайн
суралцаж, зарим нь монголчуудыг сургахад зориулан самгарди хэлний зүй, сурах
бичиг зэргийг зохиож байсан байна. Ингээд XIV зууны орчмоос монгол хэлэнд
самгарди нэр томьёо маш олноор нэвтэрч орсон байна. Үүний зарим жишээг үзүүлье:
Санскрид хэл. ḳsaṇa Санскрид
хэл. sūtra
Төвд хэл. skadcig Төвд
хэл. mdo
Монгол бичиг. gšan Монгол
бичиг. sudur
Халх монгол. агшин (мгновение)
Халх монгол. судар (книга) (3) гэж харьцуулан бичсэн байна.
Одоо мартагдаж буй санскрит үгийн
тухай "Долоон гаригийн нэрийг урьд самгарди хэлээр авч хэрэглэсэн боловч
мөн гаригуудын төвд нэр нь ярианы хэлээр дамжиж бичгийн хэлэнд ороод уг
самгарди нэрийг бичгийн хэлнээс шахан гаргаж байна" (3) гэжээ. Мартагдсан
болон монгол хэлэнд хэвшээгүй зарим нэр томьёоны тухай өгүүлэхдээ
"Самгарди хэлний наёд, колти зэрэг тооны үгийг урьд XIV
зууны үед монгол хэлэнд зээлдэн авсан боловч тэр нь олонд дэлгэрэн хэрэглэгдэж
чадаагүй" (3) гэжээ.
Тэрбээр энэ өгүүлэлдээ уйгар, төвд,
санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийг толь болгон жагсаан бичихдээ 60
гаруй санскрит үгийг хамруулсан байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг
санскрит үг, түүнтэй утга тохирох төвд үг, монгол бичгийн болон кирилл бичгийн
хэлээр бичээд хаалт дотор утгыг нь орос хэлээр орчуулсан байна. Жишээ нь:
"Санскрит. abhiṣeka Санскрит. abhayāsa
Төвд. dbang Төвд. vāsanā
Уйгар-Монгол. abisiɣ Монгол. abiyas
Халх. авшиг (посвящение) Халх.
авьяас (способность)..." (3) гэх мэт.
Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн шинжлэх
ухааны нээлтийн чанартай бүтээл болох "Рамаяна монголд дэлгэрсэн
нь" бүтээлээ монгол, энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлэнд
орсон санскрит үг хэллэгийн учир зүйд бүхэлдээ зориулсан байна. Энэ бүтээл
энэтэхэгийн алдарт тууль Рамаяна монгол оронд тархсаныг шинжлэх ухааны талаас
нээн илрүүлсэн бүтээл бөгөөд монгол, энэтхэг туульсын харилцан нөлөөлөл, монгол
ардын үлгэрийн өгүүлэмжийг судлахад онолын судалгааны хэрэглэгдэхүүн болж
байгаа юм. Мангасын дүрийг монгол, энэтхэг туульсын нийтлэг дүр гэж болно.
Рамаянын туульсын тухай Ц.Дамдинсүрэн багш бичихдээ "Рамаянын хуучирдаггүйн
шалтгаан нь түүний яруу сайхан хэлээр баатар зориг, бат найрамдал, үнэн янаг
сэтгэлийг магтан дуулсан явдалд л байх шиг байна. Энэ найраглал одоогийн
уншигч, сонсогч, үзэгч нарын сэтгэлийг урьд мянга мянган жил долгилуулсаар
ирсний адил долгилуулан хөдөлгөсөөр байна" (4:6) гэж магтан өгүүлсэн
байна.
Энэ бүтээл нь монгол хэлэнд орсон
санскрит үгсийн оноосон нэрийг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой юм. Зохиогч
өөрөө ч "Оноосон нэрийн орчуулга" гэсэн тусгай хэсгийг бичжээ. Тэрээр
"Санскрит хэлний оноосон нэрийг төвд хэлэнд утгачилан орчуулах явдал төвд
ном сударт эрт цагаас журам болж тогтсон байна. Төвд хэлнээс номыг монгол
хэлэнд орчуулахдаа мөн оноосон нэрийг хааяа утгачлан орчуулах ба ихэнхдээ уг
санскрит нэрийг сэргээн бичих заншил тогтсон байна" (4:65) гэжээ. Жишээ
нь:
"са. ашока,
тө. bza' shing,
мо. ашока.
са. сиддха,
тө. dngos grub,
мо. шиди..." (4:67) гэх мэт.
2.3. Эрдэмтэн
Ш.Лувсанвандан (1910-1983). Академич
Ш.Лувсанвандан эртний энэтхэгийн гүн ухаан, Панины хэлзүйн талаар өөрийн
бүтээлдээ олонтоо өгүүлсэн билээ. Энэтхэгийн гүн ухаантан Нагаржунын
"дундад үзэл" (Madhyamika) -ийг тайлбарлах явцдаа
санскрит хэлний олон үг хэллэгийн утгын талаар өгүүлсэн байна. Жишээ нь,
"Энэтхэгийн хэлээр "праджна парамита" гэсэн
үгийг монгол бичгийн хэлээр "билиг-үн чинаду хязгаараа
хүрэгсэн", "билиг барамида" гэж орчуулсаар иржээ.
Энэтхэгээр праджна гэсэн нь "пра" гэж
энэтхэг-европын хэлний "анхны, эхний, дээд" гэсэн утгатай
угтвар, "джна" гэж орос хэлний "знать,
знание" гэсэн үгстэй язгуур нэгтэй үг хоёроос бүрэлдсэн үүсмэл
үг. Парамита гэсэн нь "парам" гэж
мөн энэтхэг-европын хэлний "нөгөө этгээд, нөгөө эрэг" гэсэн
утгатай, "ита" гэж "хүрсэн" утгатай
хоёр үгээс бүрэлдсэн мөн үүсмэл үг болно. ...Гэвч монгол энэтхэг хоёр үгийг
хольж товчхоноор "билиг барамид" гэж хэлж
заншсан байна" (7) гэж тухайн үгсийн утгыг нарийн тайлбарласан байна.
Мөн энэ бүтээлд "...Дундад
үзлийн ёсонд аливаа юм үзэгдлийн эсрэг тэсрэг хоёр талыг илбийн бие (мая) буюу
өнгө бие (рунам), хувилгаан бие (нирмана-кая), сансар, инагуухь бие (самврти-сатья)
гэх мэтээр нэрлэж, уул эсрэг хоёр талын нэгдлийг хоосон чанар (шуньтя), номын
бие (дарма-кая), нирван (нирвана), үнэмлэхүй үнэн (парамарта-сатья) гэж янз
бүрээр нэрлэдэг байна" (7) гэж энэтхэгийн гүн ухааны ойлголтыг тэмдэглэсэн
олон үг хэллэгийн учир үалтгааныг тайлбарлажээ.
Их эрдэмтэн Ш.Лувсандандан Панины
хэлзүйг судалгаандаа ашиглаж байв. Ш.Лувсанвандан багшийн Нагаржунагийн онолд
дулдуйдан бичсэн "Фонемийн онолын тухай асуудалд" зэрэг
олон өгүүллийг эрдэмтэд хэл шинжлэлд нээлт болсон бүтээл гэж дүгнэсэн билээ
(15).
2.4. Эрдэмтэн
А.Лувсандэндэв (1927-997). Нэрт эрдэмтэн
А.Лувсандэндэвийн санскрит судлалаар туурвисан бүтээлүүдээс хамгийн алдартай нь
түүний орос хэлээр бичсэн "Санскритизмы в диалектах монгольского
языка (Монгол ярианы хэл, нутгийн аялгуунд орсон санскрит
үгс)" өгүүлэл юм.
Энэ өгүүлэлдээ санскрит хэлнээс
монгол хэлэнд орсон үгсийг утгаар нь "гаригийн нэрс, ургамлын
нэрс, эрдэс баялгийн нэр томьёо, газар усны нэр, өргөн хэрэглээний үгс, домгийн
ойлголтын нэрс, шашин-тахилын нэр томьёо, хүний нэрс" гэж 8 ангид
хувааж, анги бүхэнд санскрит үгсийг монголчуудын ярианы хэлэнд хэрхэн дууддаг,
монгол бичгийн хэлэнд яаж бичдэг, мөн санскрит бичлэг болон санскрит үгийн
утгыг орос хэлээр орчуулжээ. Тухайлбал, "Өргөн хэрэглээний үгс: на. (Нутгийн
аялгуу). агшин, мо. (Монгол бичиг). ɣšen, санс. (Санскрит).
ksana "түр зуур, хоромхон зуур"., на. эрдэнэ, мо. erdeni, санс. ratna
"үнэт зүйл"., на. дагшин, мо. daɣšin, санс. daksinā
"ариун, зөв тал"., на. зандалчин, мо. jandalčin, санс. candāla
"дээрмчин, алуурчин", на. шарил, мо. šaril, санс. śarira
"шарил, чандар"., на. лав, мо. lab, санс. labhā
"үнэн, яг"., на. хумх, мо. qumqa, санс. kubhaka
"жижигхэн домбо" (8) гэх мэтээр жагсаан бичсэн байна.
Эрдэмтэн А.Лувсандэндэв монгол
хэлэнд орсон санскрит үгсийн хэлбэрийг ажиглаж зарим үгсийг согд, уйгараар
дамжин орж ирсэн гэж үзжээ. Түүнчлэн 1305 онд Чойжи-Одсэрийн орчуулсан Bodhicaryāvatāra -гийн
орчуулгын төгсгөлийн үгэнд дурдсанаар "Түүгээр ч үл барам Чойжи-Одсэр
бүхэл бүтэн тогтолцоотой санскрит ба санскритаас хуулбарласан нэр томьёог
хэрэглэжээ" (8) гэж дүгнэсэн байна.
Монголын феодалын нийгмийн шашин,
төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёлын нөлөө, монголд
байсан энэтхэг лам нар их үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ (8).
3. Дараа үеийн эрдэмтдийн
судалгаа. Энэ үеийн эрдэмтдийн судалгааг
ихэнхдээ өмнөх үеийн эрдэмтдийн шавь нарын судалгаа гэж болно. Цаг хугацааны
хувьд 1970-аад оноос хойш судалгааны бүтээл туурвисан судлаачид байдаг. Тухайн
үеийн эрдэмтэд өмнөх үеийн эрдэмтдийн судалгааг үргэлжлүүлснээс гадна монгол
хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн утга, дуудлага, бичлэгийг анхааран судалсан
байна.
3.1. Эрдэмтэн
Д.Төмөртогоо (1938-). Академич Д.Төмөртогоо олон
бүтээлдээ санскрит үг хэллэгийг жишээ татан дурдсан бөгөөд "XIII-XIV
зууны монгол бичгийн дурсгал дахь самгард үгсийн бичлэгийн онцлог" гэсэн
судалгааны өгүүллийг бичжээ. Энэ өгүүлэлдээ "XIII-XIV зууны монгол бичгийн
дурсгалд тохиолдож буй самгард гаралтай үгсийн бичлэгийн байдлыг ажиглан үзвэл:
1. Эх хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан
үгс
2. Монгол хэлний хэвшлийг олсон үгс
гэж хоёр үндсэн хэсэгт хуваан үзэж болмоор байна." (22) гэжээ. Тэгээд эх
хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан үгсийн талаар "Бидний бодоход XIII-XIV зууны
монгол бичгийн хэлэнд дөнгөж шинэ тутам орж ирээд байсан аман ярианы хэлэнд
хэвшиж амжаагүй байсан үгсийг тийнхүү эх хэлнийх нь онцлогийг аль болохоор
харгалзан бичиж байсан бололтой" (22) гэсэн байна. Ийм үгэнд авианы талаар
онцын өөрчлөлт байдаггүйг дурдаад "Харин самгард хэлний үгийн эцсийн –a -г
их төлөв –i -гээр буулган бичжээ.
Мо. anandati (12jok.)
<Са. ānandita
Мо. badmi (12jok.
31a) <Са. padmā ..." (22) гэх мэтээр өгүүлсэн байна.
Түүнчлэн монгол хэлний хэвшлийг
олсон үгс нь "...зөвхөн бичгийн хэлээр барахгүй, бас аман ярианы хэлэнд
нэвтрэн орсон үгс юм." (22) гэжээ. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн
авианы хувиллыг "-a-гаас –i болж хувирсан нь, -e-гээс –i болж хувирсан
нь, u-гаас a болж хувирсан нь..." гэх мэтээр өгүүлээд зохих жишээг
хавсаргажээ. Жишээ нь: "-dh-ээс –d болсон нь:
Мо. boddi (12 jok. 3a.2) <Са.
boddhi
Мо. diyan (12 jok. 4a.16) <Са.
dhyana
Мо. maɣada (12 jok. 32a) <Са.
magadha
Мо. ɣandarvis (BA. 161b.10) <Са.
gandharva" (21) гэх мэт.
3.2. Эрдэмтэн
Л.Хүрэлбаатар (1945-2010). Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар
энэтхэг, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбооны талаар олон бүтээл
туурвиж "Монгол хэлэнд орсон санскрит үг" гэсэн
тусгай өгүүллийг бичжээ. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн тухай өгүүлэхдээ
1. Санскритээс зээлдсэн үгийн он цагийн асуудалд 2. Санскритээс зээлдсэн үгийн
бүрэлдэхүүн 3. Санскрит үгийг зээлэх болсон шалтгаан 4. Санскрит үгийн
хэрэглэгдэх байдал 5. Санскритээс монгол хэлэнд шингэсэн үгсийн авианзүйн
тогтолцоо гэсэн хэсэгт хуваан бичсэн байна.
Эхний хэсэгт "Монгол бичгийн
хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үгсийн он цагийг бүрэлдэхүүний байдал, бичлэгийн
онцлогоор нь XIV зуун ба түүнээс өмнөх нэн эртний үе, Аюуш гүүшийн галиг
гарснаас хойшхи сонгодог монгол бичгийн үе гэж ялган үзэж болно" (23) гэж
тэдгээрийн шалтгааныг тайлбарласан байна.
Санскритээс зээлдсэн үгийн
бүрэлдэхүүнийг "Ном соёлын зүйлийн нэр, одон гариг галав ертөнцийн нэрс,
эрдэнийн чулуулгийн нэрс, амьтан ургамлын нэрс, буддын гүн ухааны зарим хийсвэр
нэр томьёо, бурханы шашин түүний ахуй амьдралтай холбоотой нэвтэрсэн үгс,
домгийн тэнгэр бурхан, ад тамын нэрс" (23) гэсэн утгын ангид хуваагаад
санскрит үгсийн жишээг жагсаажээ.
Энэ судалгаагаа "Нэгд, монголд
бурхны шашин түрүү үед дэлгэрч байсан цагаас нэвтэрч эхэлсэн санскрит үгс нь
дундад эртний монгол бичгийн хэлний (XIII-XIV зууны) дурсгалд бат тогтвортой
хэвшин хэрэглэгдэж байжээ. Хоёрт, нэгэнт монгол хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үг нь
тухайн хэлний авианзүйн тогтолцоонд бүрэн орж улмаар монгол хэлний үгсийн санг
баяжуулан чадваржуулж байна" (23) гэж дүгнэжээ.
Түүнчлэн "Зарим
эмийн ургамлын нэр томьёо" гэдэг өгүүлэлдээ монголчуудын 1742
онд зохиосон "Мэргэд гарахын орон" (mKhas pa'i 'byung dnas) гэдэг
журамлах тольд орсон санскрит, төвд, монгол эмийн ургамлын нэрсийн учир
шалтгааныг өгүүлсэн байна. Тухайлбал, санскрит хэлний tikta хэмээх
үгийг монгол хэлээр "гашуун" гэж орчуулалгүй санскрит хэлээр нь
"дэгд" гэж авсан нь монголын олон гашуун ургамалтай андуурахтай
холбоотой байсан учир орчуулаагүй авсан нь оновчтой болсон байна (24) гэж үзсэн
байна.
3.3. Эрдэмтэн
О.Сүхбаатар (1945-2005). Утга судлаач, толь зүйч
эрдэмтэн О.Сүхбаатар монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн талаар хэд хэдэн
өгүүлэл, ганц сэдэвт зохиолыг бичиж, санскрит зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол
хэлэнд орсон үгсийн "Харь хэлний үгийн толь"-ийг зохиосон
байна. Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монголжсон санскрит үгс" гэдэг
өгүүллээ монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийг утгаар нь зүйл хуваан өгүүлснээс
гадна, санскрит хэлнээс орчуулан монгол хэлээр нэр томьёо тогтоож байсныг
өгүүлжээ. Тухайлбал монгол хэлний сансрын орон зайг нэрлэх "огторгуй" буюу
< "огт, оргүй" гэсэн бүтэцтэй гэдэг үгийг санскрит
хэлний "antariksha < antar, -iksha" гэсэн хоёр
үгийн орчуулга гэж үзсэн байна. Түүнчлэн "Түүнээс гадна монгол, санскрит
хоёр хэлнээ утга, дуудлагаараа ойролцоо үгс мэр сэр байх боловч чухам аль
хэлнийх нь болохыг оноон тогтоох аргагүй байна. Үүнд:
Монгол хэл
Санскрит хэл
гар kara
гэр grha
муурч (унах)
muccha
сүндэр sundar
(сүрлэг жавхлант)" (16) гэж өгүүлсэн байна.
Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монгол
бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар уламжлал" гэдэг
өгүүлэлдээ "Бидний бүртгэснээр "Монгол хэлний товч тайлбар толь"
(27) -д зөвхөн санскрит үг, нэр томьёоны зүйл 180 орчим байгаагийн 60 орчим нь
орчин цагийн монгол утга зохиолын болон ярианы хэлэнд идэвхтэй хэрэглэгдэж
байна" (18) гэжээ. Монгол хэлэнд санскрит хэлний нэг үгийг янз бүрээр
бичиж байгааг уйгар хэлний уламжлал болохыг өгүүлжээ. Жишээ нь:
Уйгар бичгийн хэл
Монгол бичгийн хэл
čitik-čatik-čatak-čatïk
čadik-čadiɣ-cedik
šastr-šastir-šastir-šastïr
sastir-šasdir-šastir
batir-badir badir-badar... гэх мэт.
(16)
"Монгол
хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн хувьсал" өгүүлэлдээ санскрит үгсийн утга монгол хэлэнд хэрхэн
хувьсан өөрчлөгдсөн, өргөжсөн, явцуурсан зэргийг нарийвчлан өгүүлсэн байна.
Санскрит хэлний mudra гэдэг үг нь монгол хэлэнд
"гар"-ын хүндэтгэл үг болсон бөгөөд мутарлах "гарын
үсэг зурах", мутрын тэмдэг "гарын үсэг" гэдэгт
санскрит хэлний утга нь үлджээ гэж үзсэн байна (17).
Тэрбээр санскрит хэлнээс (A) монгол
хэлэнд (B) орсон үгийн утгыг AB-гийн огтлолын харьцаагаар тодорхойлж болох ба
огтлолын харьцаа нь их байвал хоёр хэлний үгийн утга нь ойр, огтлолын харьцаа
бага байвал хоёр хэлний үгийн утга хэр холдож буйг харуулах жишээ гэжээ.
Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монгол
хэлний харь үгийн толь" бүтээлдээ санскрит хэлнээс монгол
хэлэнд орсон үгийн утгыг дараах байдлаар тайлбарлан бичсэн байна. Тухайлбал,
"Гараг I сам.
graha; 1. Долоо хоногийн өдрийг ээлжлэн эзлэх нэр; 2. Нарны аймгийн ертөнцийн
нэр." (19) гэх мэт.
Жич, энд үл өгүүлсэн одоо үеийн
эрдэмтдийн судалгаанд Ж.Сэржээ "Монгол хүний санскрит нэр" гэсэн
өгүүллийг бичжээ (20). Мөн эрдэмтэн P.Stobdan "Sanskrit Names in
Mongolia" гэсэн сонирхолтой өгүүллийг бичиж монголд хэвлүүлжээ
(39). Багш Д.Бүрнээ "Монгол хэлэнд орсон хоёр төвд үгс" (31) гэсэн
өгүүллийг бас бичсэн байна.
4. Дүгнэлт. Дээрх судалгаанаас үзэхэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг
ихэнхдээ Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн
эрдэмтэд орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйтэй холбон судалсан байна.
Иймд тус хүрээлэнгийн эрдэмтэд монголын санскрит судлалд онцгой байрыг эзэлж
байна. Тухайн эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү
үе (20-р зууны 30-аад оноос 1980-аад он хүртэл), дараа
үе (Түрүү үеийн эрдэмтдийн шавь нар буюу 1970-аад оноос хойших
судалгаа), одоо үе (Дараа үеийн эрдэмтдийн шавь нар)гэж
гурван үед хувааж болох байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг судлах
нь монгол – энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүн,
үгийн утга гарал, улирал хувьсал, соёл судлалд ихээхэн ач холбогдолтой болох нь
бидний дурдсан жишээ баримтаас тодорхой мэдэгдэж байна. Монгол хэл олон хэлтэй
холбоо харилцаатай байсны нэг хэл нь санскрит хэл болж байна.
Түүнчлэн монгол хэлэнд орсон
санскрит үг хэллэгийн түүхийг нэгдүгээр үе (эрт үеэс 13-р
зуун), хоёрдугаар үе (13,14-р зуунаас 17, 18-р зуун), гуравдугаар
үе (17, 18-р зуунаас хойш) гэж гурван үед хувааж болох ажээ. Энэ нь
тухайн үгсийн дуудлага, бичлэгээр юуны өмнө нотлогддог байна. Монголын феодалын
нийгмийн шашин төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёл ихээхэн
нөлөөлсөн байна. Монгол улст санскрит судлалаар шинэ үеийг бэлтгэх нь монголын
түүх, соёл, гүн ухаан, хэл судлалд ихээхэн ач холбогдолтой байгаа юм. Үүнд өмнө
өгүүлсэн эрдэмтдийн судалгаа ч харуулж байна.
НОМ ЗҮЙ
1.
Бира Ш. Образ индии у монголов. –"India and Mongolia",
Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 49-68
2.
Гаадан Х. Зохист аялгууны толин дахь адилтгал, зүйрлэл. Уб., 1986
3.
Дамдинсүрэн Ц. Монгол хэлэнд орсон төвд үгс. –"Олон улсын Монгол хэл
бичгийн эрдэмтний анхдугаах Их хурал. 1-р дэвтэр. –"Studia
Mongolica". Tomus. II, Уб., 1961. 57-85
4.
Дамдинсүрэн, Рамаяана монголд дэлгэрсэн нь. Уб., 1976
5.
Ёндон Д. Төвд-монголын уран зохиолын харилцааны асуудалд. Уб.,
1980. 221 тал.
6.
Лувсанбалдан Х. Тод үсэг, түүний дурсгалууд. Уб., 1975. 356 тал
7.
Лувсанвандан Ш. Мадхьямика хэмээх дундад үзэл. –"Философи эрхийн
асуудал". Уб., 1977. 83-92
8.
Лувсандэндэв А. Санкритизмы в диалектах монгольского языка. –"Хэл бичгийн
ухааны зарим асуудлууд II". Уб., 1980 (1983). 118-124, -"Монгол
хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 28-35
9.
Калидас. Үүлэн зардас. Орчуулсан Б.Ринчен. Улаанбаатар, 1962. 207 тал
10.
Калидас. Шакундала. Орчуулсан Ж.Гэндэндарма. Улаанбаатар. 1995. 159
тал
11.
Ринчен Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Тэргүүн дэвтэр. Уб. 1964. 246
тал
12.
Ринчен. Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Дэд дэвтэр. Авианзүй. Уб. 1966.
404 тал.
13.
Ринчен. Б. Өмнө этгээд зорчсон тэмдэглэл. Уб., 1958. 88 тал
14.
Самбуудорж О, Хашимото М. Тод үсгийн бичгийн хэл. Осака. 2005. XI+241 тал
15.
Санжаа Ж. –"Ш.Лувсанвандан, Монгол хэлний авианзүйн онол практикийн
асуудлууд" Уб., 2002. 16-17
16.
Сүхбаатар О. Монголжсон санскрит үг. –"Studia Mongolica".
T.VIII. Уб., 1982. 180-189, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд
үг". Уб., 2007. 54-62
17.
Сүхбаатар О. Монгол хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн
хувьсал. –"Studia Linguae et Literarum". T.XX, Уб., 1987. 84-97,
-"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 74-82
18.
Сүхбаатар О. Монгол бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар
уламжлал. –"Studia Linguae et Literarum". T.XXI, Уб., 1988. 70-79,
-"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 63-73
19.
Сүхбаатар О. Монгол хэлний харь үгийн толь. Уб., 1997. 233 тал.
20.
Сэржээ Ж. Монгол хүний санскрит нэр. –"Шинжлэх Ухааны Академийн
мэдээ". №2. Уб., 1991. 45-51, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд
үг". Уб., 2007. 83-91
21.
Таагүүр Т. (Rabindranath Tagore), Өргөлийн дуулал. Орчуулсан
Ж.Бадраа. Улаанбаатар. 2003. 104 х.
22.
Төмөртогоо Д. XIII-XIY зууны үеийн монгол бичгийн дурсгал дахь самгарди
үгсийн бичлэгийн онцлог. –"Studia Linguae et Literarum". T.VII. Уб.,
1970 (1969). 209-219, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб.,
2007. 36-45
23.
Хүрэлбаатар Л. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг. –"Олон улсын монголч
эрдэмтдийн III Их хурал". III боть. Уб., 1979. 268-273, -"Монгол
хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 46-53
24.
Хүрэлбаатар Л. Зарим эмийн ургамлын нэр томьёо. –"Studia Linguae et
Literarum" T. XXII. Уб., 1988. 121-139, -"Монгол хэлэнд орсон,
санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 149-163
25.
Хүрэлбаатар Л. Энэтхэг, төвд, монгол сургаалын зохиолын хэлхээ холбоо.
–"Хэл зохиол судлал" боть, 2-р дэвтэр, Улаанбаатар. 1987.
26.
Цагаансар. Али гали үсгийн судалгаа. CORPUS SCRIPTORUM. Tomus IV.
Улаанбаатар. 2005. 79 тал.
27.
Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Уб., 1966. 999 тал
28.
Шагдарсүрэн Ц. Монгол үсэг зүй. Тэргүүн дэвтэр. Улаанбаатар. 1981
29.
Шарма. Таван сургамж (Панчатантра). Орчуулсан Ж.Гэндэндарма.
Улаанбаатар. 1972. 327 х.
30.
Bira Sh, Sikhbaatar O. On the Tibetan and Mongolian Translations of Sanskrit
Grammatical Works. Indolojica Taurenensia, vol. VII, pp. 127-137
31.
Burnee D. About two Sanskrit words in the Mongolian Language.
–"India and Mongolia" Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 261-265
32.
Damdinsürüng Tse. Dandin's kāvyādarśa and it's commentaries (Dandin-u
jokistu ayalɣun-u toli ba tegün-ü tayilburi-nuɣud-un tuqai tobči medege).
–"Studia Mongolica". Tomus. IV. Уб., 1962. 3-24
33.
Damdinsürüng Tse. Shambala, a happy land of legends.
-"Zentralasiatische Studien II, Wiesbaden, 1977.
34.
Damdinsuren Tse. Several words of Tantrism. –"Materials of Tibetan".
Budapest. 1978
35.
Damdinsuren Tse. Ramayana in Mongolia. -"Indolojical studies in the MPR",
Уб., 1979. 29-35
36.
Khurelbaatar L. Mongolian and Tibetan commentaries on Dandin's
"Kavyādarśa" 204-211
37.
Rincen B. Sanskrit in Mongolia. –"Studies in Indo-Asian Art and
Culture". Vol.3. New-Delhi, 1974. 91-103. -"Монгол хэлэнд орсон,
санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 7-22
38.
Rincen B. Unknown indian translator of vikramaditya tales into
Mongolian in the 17th century. –"Studies in Indo-Asian Art and
Culture". Vol.1. New-Delhi, 1972. 205-209. -"Монгол хэлэнд орсон,
санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 23-27
39.
Stobdan P. Sanskrit Names in Mongolia. –"India and
Mongolia" Red. Sh.Bira. UB. 1989. Pp. 212-228, -"Монгол хэлэнд орсон,
санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 96-105
40.
Tumurtogoo D. Indian Linguistical works in the Mongol Tanjur
–"India and Mongolia", Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 229-232
41.
Yondon D. Indolojical Studies in Mongolia. –"India and
Mongolia", Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 312-323, -"Indolojical studies in
the MPR", Ulaanbaatar. 1979. 36-44
Эх сурвалж: http://www.khelzokhiol.mn/
баярлалаа
ReplyDelete