Харвардад зөвшөөрөгдсөн монгол бүсгүй

Дэлхийн химийн инженерчлэл, био-инженерчлэлийн салбарт сонирхолтой, шинэлэг судалгаагаараа хэдийн танигдсан залуу доктор, Харвардын Анагаах Ухааны Их Сургуулийн оюутан Бямбаагийн Батзаяатай ярилцлаа.

-Юуны өмнө өөрийгөө уншигчид танилцуулж болох уу?

-Би 2004 онд “Шинэ Монгол” сургуулийг төгссөн. Төгсөөд Японы Чиба их сургуульд химийн инженерчлэлээр бакалавр болон магистраа хамгаалсан. Дараа нь, 2013 онд Токиогийн их сургуульд мэргэжлээрээ докторын зэрэг хамгаалсан. ОдооХарвардын Анагаах ухааны сургуульд докторын дараахь сургалтад суралцаж байгаа.

- Яагаад заавал химийн инженерчлэлээр сурах болсон юм бэ?

-Би био химийн салбарыг илүү сонирхдог. Ургийн нийлүүлжилт цэвэршилт, эсвэл амьтны гаралтай ургамлын хандыг боловсруулж бүтээгдэхүүн хэрхэн гаргаж авах талаар нэлээд судалдаг. Хааяа боддог юм. Хэрвээ их сургуулиа төгсөөд шууд Монголдоо ирж ажиллаж амьдарсан бол Био технологийн үйлдвэр байгуулах байсан болов уу гэж.

-Тэгэхдээ үргэлжлүүлэн суралцах сонголт хийсэн байна?

-Тэгсэн. Их сургуулиа төгсөөд Токиогийн их сургуульд илүү нарийн мэргэжлийн, эмнэлгийн чиглэлээр мастерт суралцсан. Магистрынхаа ажлыг маш сонирхолтой сэдвээр хийж, амжилттай төгссөн. Хүний геномын мэдээллийг уншиж, хооронд нь солих боломжтой эсэхийг судалсан. Геномын програмчлалыг шинээр бичсэн гэж ойлгож болно. Энгийнээр тайлбарлавал, 1990-ээд оны үед хуруу шилнээс хонь гаргаж авсан судалгааг эрдэмтэд хийсэн шүү дээ. Үүнтэй ижил төстэй судалгаа л даа. Хүний генээс хуруу шилний аргаар хүн төрүүлж болно, хүн заавал эхээс төрөх шаардлагагүй юм байна гэдгийг судалж гаргасан. Судалгааны ажлын маань гол зорилго хүний царай төрх, эд эрхтнийг өөрчлөхөд биш юм. Хүн төрөлхтний дунд байгаа удамшлын өвчин, атомын бөмбөг, хорт бодисоор хорддог удамшлын гений өөрчлөлтийг эмчлэхэд хэрэгтэй гэдэг үүднээс судалгааг хийсэн.

-Хүний удамшлын өвчнийг генийн төвшинд нь эмчилдэг болно гэсэн үг үү?

-Ер нь тэгж ойлгож болно. Хүний генд ямар нэгэн өөрчлөлт орсон л бол удамшдаг. Хэдэн үе дамждаг. Ийм өвчнийг удамшуулахгүй зогсоох, эмчлэх арга байна уу, үгүй гэдгийг батлах нь судалгааны ажлын гол зорилго байсан.

-Тэгээд судалгааны үр дүн ямар гарсан бэ, дэлгэрүүлж ярихгүй юу?

-Судалгаа хийх явцдаа хүний генийг жижиг эсүүдэд хувааж, хоорондын байрлалыг нь сольж үзсэн. Хүлээж байснаас тэс өөр үр дүн гарсан л даа. Байшинг тоосгоор барьдаг даа. Тоосго бүрийг хүний ген гэж үзье. Тоосгоны болон өрлөгийнхөө хэлбэрийг өөрчилж янз бүрийн дүрстэй байшин барьж болдог. Үүн шиг хүний генийн жижиг хэсгийг хооронд хольж солиход янз бүрийн хэлбэр хэмжээтэй, үйлчилгээтэй хүн болон амьд биеийг гаргаж авах боломжтой нь нотлогдсон. Би ер нь хүний генийн жижиг эсүүдийг хооронд нь солиход ямар функц, ямар өөрчлөлт гарах туршилтыг их хийдэг байсан. Жишээ нь, та бид хоёрын генийг хооронд нь солиход тэс өөр хүмүүс бий болдог. Гол санаа нь хүний бүх геномыг хянах боломжтой болно гэсэн үг. Хүүхэдтэй болох гэж байгаа бол хүүхдийнхээ бүх функцийг хянаж, тухайн хүүхдийг эхээс төрөхөөс өмнө генийг нь програмчилна. Эцэг эх нь шинэ хүүхдээ цэнхэр нүдтэй байгаасай, өндөр нь 75 метр байгаасай, шар үстэй, урт хөлтэй байгаасай гэж бодож байгаа бол тэр бүхнийг төрөхөөс нь өмнө генийн төвшинд програмчилна. Тэгээд хүүхэд маань захиалсан “үзүүлэлттэй” төрөх үү, үгүй юү гэдгийг шалгах судалгаа. Энэ чиглэлийн маш сонирхолтой санаанууд дэлхийн анагаах ухаанд байдаг. 2003 оноос эхэлж энэ чиглэлийн судалгааны олон улсын тэмцээн болдог болсон. Энэ хэмжээгээр биологийн туршилт илүү их хийгддэг болсон.

-Компьютерийн программ бичдэг шиг л генийг нь програмчилж хүүхдээ захаилна гэсэн үг үү?

-Хүний генийг судалж, ерөнхий дизайныг зохионо. Хүний нэг геномын прожект гэж байдаг. Тэгэхээр хүний геномыг судлахын ген тус бүрийн прожектыг судална гэсэн үг. Цэнхэр нүдтэй болгохын тулд аль ген нь хүний нүдний өнгийг өөрчилдөг, аль нь нүдийг томруулдаг вэ гээд бүгдийг цуглуулж, хооронд хольж, нийлүүлж цогцоор нь судална.

-Нууц биш бол энэ төрлийн туршилтын үр дүнгээсээ хэлж болох уу?

-Туршилтын ажлыг, бас үр дүнг нарийн дэлгэрэнгүй ярьж болохгүй. Би сэлдэггүй амьтны генийг судалж, сэлдэг болгох туршилт хийсэн. Усанд огт сэлдэггүй амьтны эсийн бүтцийг судалж, хольж солих, хуваах зэргээр туршилт хийхэд усанд оронгуутаа шууд сэлдэг, хоорондоо уралддаг болгосон. Энэ бүхнийг сонсохоор зарим хүнд тоглоом шиг санагддаг байх. Надад бол маш сонирхолтой, судалгаа хийх явц нь хүртэл.

-Ийм төрлийн судалгаа дэлхийн анагаах ухаан, ялангуяа Японд их хөгжсөн үү?

-Ер нь бол хөгжсөн. Энэ төрлийн судалгааны ажил, туршилтад ихэвчлэн оюутнууд өөрсдийн гаргасан санаагаар оролцдог. Тэгээд судалгаа, туршилтын үр дүнгээ танилцуулах үеэр дэлхийн том том эрдэмтэд, тэрбумтан, хөрөнгөтнүүдийн төлөөлөл хүрэлцэн ирж сонирхдог. Тэд тэр олон судалгаанаас амьдралд хэрэгжих боломжтой шинэ санааг нь авдаг. Жишээ нь, оюутнуудын судалгааны ажлаас бүх төрлийн батарейг бактериас гаргаж авах санаа гарч, амьдралд хэрэгжүүлэх боломжтой болсон. Заавал ховор металл ашиглаж батарей хийх шаардлагагүй. Хэзээ нэгэн цагт дэлхийн ховор элемент, металлын нөөц дуусна. Тэр цагт дэлхий нийт бактериас гаргаж авсан батарейг хэрэглэх боломжтой болсон. Бактери байнгын үрждэг учраас батарей хийх түүхий эд байсаар л байна. Японд 2008 онд “Био бактери” гэж компани байгуулагдаж, бактериар хийсэн батарей үйлдвэрлэж эхлээд байгаа. Мөн бактерийг ашиглаж хиймэл мах гаргаж авсан. Хэзээ нэгэн цагт хоол хүнсний дутагдал орсон үед дэлхий нийт бактериар мах үйлдвэрлэж идэх боломжтой болсон гэсэн үг. Энэ мэтээр хүний амьдрал, өнөөгийн нийгмийн хэрэгцээг хямд зардлаар бий болгох, орлуулан хэрэглэх санааг шинжлэх ухааны төвшинд баталж, түүнийг нь үйлдвэрлэх компаниуд байгуулагдаж байна.

-Сүүлийн үед Монголд агаарын бохирдол болон бусад олон хүчин зүйлээс шалтгаалж гаж хөгжилтэй хүүхэд төрж байна гэж ярих боллоо. Тэгэхээр түүнийг таны хийсэн геномын судалгаагаар засах боломжтой юу?

-Засах боломжтой. Гэхдээ энэ төрлийн эмчилгээ маш өндөр өртөгтэй. Хүний геномыг мэдсэний дараагаар тухайн удамшлын өвчтэй хүүхдийн геномыг уншиж, судлах хэрэгтэй болно. Үүний дараа ямар геном нь алдагдсаныг тодорхойлно. Бас их хүнд төрлийн эмчилгээнд тооцогддог. Генийх нь тасарсан бүх хэсгийг засна. Хэрвээ хөрөнгө мөнгөний асуудал шийдэгдвэл болох л асуудал. Хоёр эс нийлээд нэг ген буюу хүн болж төрдөг. Гэтэл тэр геномын дараалал нь хороондоо төстэй гарч ирж байгаа функцийг л гаж гэж нэрлээд байгаа юм. Анагаахын хэллэгээр гаж гэж хэлэхгүй. Хүн үүсэх боломжтой шинэ хувилбарууд илэрч байгаа бөгөөд био болон химийн талаас нь харвал боломжтой хувилбар. Цус ойртох, эсвэл ямар нэгэн химийн бодист хордож гаж хөгжилтэй хүүхэд төрөхөд, дахиад цаашаа гаж хүүхэд төрөх удамших магадлал нь маш өндөр. Үүнийг таслан зогсоохын тулд энэ төрлийн судалгааг ихээр хийдэг болсон.

-Хүний геномын судалгаа таны магистрын ажил уу?

-Тийм ээ.

-Маш сонирхолтой санагдаж байна. Докторын судалгааны ажлаа үүнээс ч илүү сонирхолтой сэдвээр хийсэн байх гэж бодогдож байна?

-Миний хувьд судалгаа бүр л сонирхолтой. Докторын судалгаагаа МРС технологи гээд био материал талдаа хийж байсан. Аливаа хиймэл эрхтнүүдийг хүний биед оруулахад тухайн бие түүнийг гаднын эрхтэн гэж хүлээж авдаг. Хүний дархлааны систем маш нарийн учраас гаднын биет орж ирэхэд хүний биеийг хамгаалдаг эсүүд хоорондоо зодолдож эхэлдэг. Үүнийг шийдэхийн тул миний докторын ажлын удирдагч профессор Ишихара Казүхико гэж нэртэй эрдэмтэн MPC хэмээх өндөр молекулт нэгдэл гаргасан. MPC-ээр бүрэлдсэн материалыг хүний биед хиймэл эрхтэн болгож суулгахад ямар нэгэн харшил, эсэргүүцэл үүсгэдэггүй. Жишээ нь, хиймэл зүрхийг МРС-ээр бүрэлдсэн материалаар бүрж хүний биед оруулж ирэхэд эсүүдтэй нь ижилхэн, тухайн хүний бие гаднын биет гэхгүйгээр хүлээж авдаг. Нэг ёсондоо хүний биеийг хамгаалдаг дархлааны систем бүхий “хил, цэрэг арми, цагдаа” нь хууртагддаг. Докторын ажлаа энэ сэдвээр хамгаалсан. Яг энэ судалгаа, нээлтийн патентыг багш маань 1990 онд авч, Японд энэ чиглэлээр том компани байгуулсан. Зөвхөн Японд л МРС технологийг үйлдвэрлэж гаргадаг. Нэлээд өндөр өртөгтэй. Нэг грамм нь 10 мянган иений үнэтэй. Одоо анагаах ухаан, эрүүл мэндийн салбарт маш өргөн хэрэглэдэг болсон. Контакт линзний газрууд МРС технологийн ашиглахгүй бол тухайн бүтээгдэхүүн нь нүдэнд харшил өгч, хэрэглэж болдоггүй. Ер нь бүх хиймэл эрхтнийг хүний биед суулгахын тулд дээрх бодисыг ашиглаж байгаа. Нүдний болор, улаан хоолойн хавдрын эрхтнийг 100 хувь хиймлээр хийдэг болчихсон. Харин таван цулын эрхтэн буюу зүрх, уушги, бөөрийг хиймлээр хийхэд амь насны баталгаа нь цөөн жилээр хэмжигдэж байна. Энэ нь хоёр шалтгаантай. Амьгүй эрхтнийг амьтай эрхтэнтэй нийлүүлж байгаа учраас бүх механизмыг бүрэн хянаж чадахгүй байгаа. Тиймээс голдуу туршилтын эмчилгээ хийж байгаа. Тухайн хүний биологийн онцлогийг 100 хувь хянах боломж байдаггүй. Заримд нь таарч байхад, заримд нь таарахгүй хорт хавдар болж хувирдаг. Хоёрдугаарт, хүний дархлааны систем өөрөө өөрийгөө хамгаалж биедээ тухайн хиймэл эрхтнийг хүлээж авахгүй бол буцаахаас өөр аргагүй. Энэ хоёр шалтгаанаас болж практик дээр амжилтгүй болох магадлал бий. Харин онолын хувьд бүх зүйл нь боломжтой. Жишээ нь, хиймэл зүрх буюу төмөр зүрх суулгахад 5-10 жил амьд явах баталгаа өгдөг. Харин эсээр хийсэн, ургуулсан зүрхийг суулгахад 1-3 сарын баталгаа өгдөг. Баталгаат хугацаа бага байгаа учраас эмчилгээ хийхэд хэцүү. Нөгөө талд энэ төрлийн эмчилгээний зардал маш өндөр. Өвчин нь хүндэрсэн, эдийн засгийн хувьд чадавхтай хүн л энэ эмчилгээг хийлгэнэ.

-Таны ярьснаас үзэхэд анагаахын салбар ирээдүйд хүнийг өвчнөөр үхүүлдэггүй болох юм байна гэж бодлоо. Анагаахын талаас тийм боломжтой юу?

-Онолын хувьд хүн үхэхгүй байх боломжтой. Хүний уушги гэмтлээ гэхэд солиулж залуу уушги хийлгэх, бөөр нь гэмтэж өрөвсөлд ороход бөөрөө солиулна, зүрх нь хөгширсөн бол зүрхээ солиулах боломжтой болж байна. Сүүлийн үед эд, эсийн инженерчлэл косметикийн салбар руу хүчтэй нэвтэрч, хамгийн их ашиг, мөнгө олох боломжтой салбар болон хувирч байна. Арьсаа хөгшрүүлэхгүйгээр байнгын залуу арьстай байх ч боломжтой. Арьсных нь эсээр шинэ эс ургуулж, үргэлж залуугаараа байх боломжтой болсон шүү дээ, одоо.

-Докторын сургалтынхаа дараа шууд Харвардад явсан уу. Дэлхийн хэмжээний ийм том сургуульд элссэн тухайгаа ярьж болох уу?

-Токиогийн их сургуульд докторт суралцаж байх хугацаандаа заавал солилцоогоор өөр оронд явж туршлага солилцох шаардлагатай байдаг. Тэгээд би Щвейцарьт нэг жил судалгаа хийхээр явсан. Тэр үед анх удаагаа эд эрхтний инженерчлэл чиглэлээр хүний мэдрэлийн эрхтэн дээр судалгаа хийсэн юм. Нугас нь гэмтсэн хүний бие доогуураа ямар ч мэдээгүй болдог. Тэр тохиолдолд нугасных нь хэсэгхэн газрыг эдгээж, нөхөн сэргээж чадвал мэдээгүй тэр хэсгүүд биеийн бусад хэсэг шигээ эрүүл болох боломжтой. Тиймээс хүний нугасны гэмтсэн хэсгийг хэрхэн эмчлэх вэ гэж судалсан, загварчилгааг гаргасан. Яг энэ төрлийн туршилт, эмчилгээг хүн дээр хийх ямар ч боломжгүй. Хүний тархи, тахианы тархи хоёр бараг ижилхэн бүтэцтэй л дээ. Тиймээс тахианы тархины эсэн дээр туршилт хийж, тархины эс төлжиж, ургах юм байна гэдгийг тогтоосон. Тархины эсүүд хоорондоо мэдээллээ дамжуулахын тулд төлжиж, нэг эсээс олон салаалах шаардлагатай байдаг. Тиймээс нугасанд гэмтсэн эсийг сэргээж, төлжих боломжтой юм байна гэдэг нөхцөлийг судалгаагаараа гаргаж тавьсан. ЭЭнэ судалгаан дээрээ үндэслэн Харвардын их сургууль руу төсөл бичиж явуулсан. Төслийг маань Харвардын их сургууль өндрөөр үнэлсэн.

-Хүний генийг судалж байгаад тархины эд эрхтнийг судлахад хүнд байсан уу?

-Докторын ажлын сэдэв маань тархины эсийн судалгаатай холбоотой учраас хүндрэлтэй зүйл бараг гараагүй. Докторын ажлын удирдагч багшийн маань найз профессор Окано гэж хүн Японд хүний тулгуур эсийг ургуулдаг “Cell sheet”нэртэй компани байгуулсан. Дулаанаар удирдаж хүний тулгуур эсийг ургуулж, төлжүүлэх аргыг нээсэн. Би Окано профессорын нээлтийг илүү нарийвчилж тулгуур эсийг гэрлээр удирдах аргыг нээсэн юм. Одоогоор би хоёр патент эзэмшдэг. Тухайн үед гэрлийн тусламжтайгаар молекулын бүтцээ хувирган өөрчилдөг өндөр молекулт нэгдэл болох PMB-PL нэгдлийг синтезлэн гаргаж авсан. Энэ синтез аргаараа нэг патент, харин PMB-PL нэгдлийг ашиглан тулгуур эсийг гадаргуугаас салгаж авах аргыг боловсруулж хоёр дахь патентаа авч байсан. Энэ төсөл дээр ажиллаж байсан туршлага, Щвейцарьт хийсэн тархи нугасны судалгаагаа ч Харвардын их сургуульд төсөл хэлбэрээр бичиж явуулсан.

-Тэгээд л Харвардаас суралцах урилга ирүүлсэн үү?

-“Таны төсөл их сонирхолтой санагдлаа.Манай сургууль таны судалгаатай холбоотой зардлыг 100 хувь санхүүжүүлнэ” гэсэн хариу авсан. Харвардын их сургууль намайг дэмжсэн өөр нэг шалтгаан бий гэж би хувьдаа боддог. Япон бол хүний эд, эсийн инженерчлэлийн салбараар дэлхийд алдартай, тэргүүлэх орон. Суурь шинжлэх ухааны хувьд Япон улс дэлхийг тэргүүлж байна. Тиймээс Японы эд, эсийн технологийг АНУ-д нэвтрүүлэх зорилгоор намайг сонгосон юм болов уу гэж хааяа боддог.

-Харвардад хэдэн жил сурах вэ. Одоо яг ямар чиглэлийн судалгаан дээр ажиллаж байгаа вэ?

-2013 оноос хойш суралцаж байна. Энэ жилдээ багтаад төгсчих санаа байна. Амжих, үгүй нь зөвхөн надаас л хамаарна. Доктор, пос-докторт орсноор заавал гурван жилийн дотор төгсөх ёстой гэсэн хатуу шаардлага байхгүй. Судалгаа шинжилгээний ажлаа хийж чадаад дуусгах бол богино хугацаанд ч төгсөх боломжтой. Чадахгүй бол хэдэн жил ч хамаагүй үргэлжлүүлэн суралцахаас өөр аргагүй. Харвардад ганцаараа судалгаа хийдэггүй. Бусад суралцагч нартай баг болж хамтарч ажилладаг. Ижил төсөл төстэй судалгаа хийж байгаа маш олон баг бий. Тэгэхээр тэнд хажуугийн хүнээс нэг алхмаар түрүүлж сэтгэж ажиллахгүй бол болохгүй, хоцорно. Маш ширүүн өрсөлдөөн дунд суралцаж ажилладаг. Бүгдээрээ л тэгдэг, би ч адилхан. Хэн түрүүлж сэтгэсэн нь, судалгаа хийсэн нь, баталж чадсан нь патентаа авдаг.

-Сүүлийн үед Монголоос маш олон залуус Харвардад сурч төгсч байгаа. Холын Харвард монголчуудад ингэж ойртсонд монгол хүн бүр баяртай байгаа. Ер нь Харвардын их сургуулийн гол шалгуур нь юу байдаг вэ?

-Миний хувьд хамгийн гол шалгуур гэж миний чадварыг л чухалчилж харсан. Чадвартай л байвал хэнийг ч голохгүй авдаг. Тухайн хүнийг ямар улсаас ирсэн, ямар сургууль төгссөнийг нь үл харгалзан чадварыг л үнэлдэг. Зарим хүний анкетыг харахад 10 улсын хэлээр ярьдаг, дэлхийн мундаг алдартай сургуулийг төгссөн, олон газраас тэтгэлэг авсан, ажлын туршлагатай гэсэн хэрнээ бодит амьдрал дээр сурсныхаа хэргийг гаргаж бүтээсэн нь ховор байдаг. Харин Харвардын их сургууль бодит амьдрал дээр юу хэрэгжүүлж бүтээсэн, юу бүтээхийн төлөө тэмүүлж, судалж байгааг голчлон харддаг санагдсан. Тиймээс миний өнгөрсөн хугацаанд хийсэн судалгааны үр дүн гол шалгуур болгосон байх. Миний англи хэлний төвшин тийм төгс сайнд тооцогдохгүй. Би төсөл бичих хэмжээний л англи хэлтэй. Тэгэхээр намайг англи хэлний мэдлэгээр бус, бүтээл, чадварыг минь үнэлж сонгосон гэж боддог. Хэрвээ хэлний мэдлэг харсан бол би өнөөдрийг хүртэл тэнцээгүй л яваа байх аа. /инээв/

-Судлаач хүн маш олон жил уйгагүй судалгаа хийж үр дүнгээ үздэг учраас их тэвчээр шаардагддаг байх. Та тэр тэвчээрийн ард яаж гардаг вэ, юунаас эрч хүч авч, өөрийгөө хэрхэн хурцалдаг вэ?

-Би жаахан зөрүүд талдаа. “Чи тэрийг заавал ингэж хий” гээд байвал хэлснээр нь биш, өөрийн бодсоноороо явах гээд байдаг зантай. Энэ зангаасаа болж судлаач болохыг сонирхсон байх. Яагаад гэвэл судлаач хүнд дарга, босс гэж байдаггүй. Судлаач бол өөрөө өөрийнхөө босс шүү дээ /инээв/. Судалгаа хийхэд хамгийн гол нь өөрт сонирхолтой байж л ажил цааш явна. Хоёрдугаарт, хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй зүйл хийж байгаа нь өөрөө маш том шалтгаан болдог. Магадгүй миний хийсэн судалгаа бүх хүнд хэрэглэгдэхгүй байхыг үгүйсгэхгүй. Гэхдээ хүн төрөлхтөнд хэрэгтэй зүйл хийж байгаадаа үргэлж итгэлтэй байдаг. Ийм итгэлгүйгээр судалгаагаа цааш үргэлжлүүлнэ гэвэл үнэхээр уйтгартай, бас их тэвчээр шаардана. Хийсэн судалгаа нь патент болох хэмжээний үр дүн гаргавал мэдээж үнэхээр сайхан л даа. Жирийн профессоруудыг 30 жил өдөр, шөнөгүй судалгаа хийж, түүнээс 100 нь патент болж гарсан байдаг. Энэ нь судлаач бол маш их тэвчээр шаардсан мэргэжил болохыг харуулж байгаа юм. Судалгааны дундаас шантарсан хүн бол судалгааны үр дүнг мэдрэх, тэр үеийн баяр баясгаланг хэзээ ч ойлгохгүй л дээ.

-Монголдоо ирж мэргэжлийнхээ чиглэлийн судалгаанд хамтарч ажиллаж байсан тохиолдол байгаа юу?

-Монголдоо судалгаа хийж байгаагүй. Яг үнэнийг хэлэхэд, Монголд химийн салбар гэж ярихад хэцүү талдаа. Шинжлэх ухаан, IT-гийн салбар бол арай өөр л байх. Харин эмнэлгийн салбар, био технологийн салбарт монголчууд бид дэлхийн төвшнөөс нэлээд доод төвшинд яваа. Уг нь монголчууд чадвартай, дэлхийд гарах боломжтой. Чадвартай залуус ч олон бий. Эдгээр залуус “би Монголоос ирсэн шүү, Монголын эрдэмтэн” гэж эх орныхоо нэрийг дэлхийд гаргаасай гэж би хүсдэг. Тэдний нэг нь өөрийгөө байгаасай ч гэж боддог.

-Гадаадад өндөр боловсрол эзэмшсэн доктор, профессорууд Монголдоо ирж ажиллахгүй байна гэж шүүмжилдэг. Энэ нь мэдээж техник, технологи сайн хөгжөөгүйтэй холбоотой байх. Бас эдийн засгийн шалтгаантай ч байх. Гэхдээ хөгжтөл нь хүлээх биш, өөрөө хөгжүүлэх тал дээр хувь нэмрээ оруулах хэрэгтэй юм шиг санагддаг. Таны хувьд Монголдоо ирж, салбартаа шинэ өнгө аясыг бүрдүүлж ажиллаж боломж бий юү?

-Би гутрангиар хэлж байгаа юм биш шүү. Бас зугтаж ч байгаа юм биш. Эх орондоо ирмээр, ажилламаар, амьдармаар байна. Харамсалтай нь, өнөөгийн нөхцөлд миний хувьд эдийн засгийн болон технологийн хувьд Монголдоо ирж, ажиллаж амьдрах боломж маш хэцүү. Хоёрт, одоогоор дотооддоо ирж ажиллах шаардлага байхгүй. Яагаад гэвэл Монголд эд, эсийн эмчилгээнээс өмнөх эмчилгээг дэлхийн хэмжээнд хүрч, сайн хийж чадахгүй байна. Тиймээс эсийн төвшний эмчилгээг нэвтрүүлэх болоогүй. Монгол Улс цаашдаа био технологи талдаа маш их хөрөнгө оруулалт хийх хэрэгтэй. Яагаад хэрэгтэй юм бэ гэдэг дээр нэг жишээ хэлье. Гурван жилийн өмнө “Forbes”сэтгүүлд “Хэрвээ та software бичдэг инженер бол тэрбумтан болно. Харин хорт хавдрыг эмчилдэг эмч бол та хэзээ ч тэрбумтан болж чадахгүй” гэж бичсэн байсан. Гэтэл 2014 оны сүүлд дэлхийн шилдэг 400 тэрбумтныг жагсаахад, долоон хүн нь био-технологийн салбараас төрсөн. Энэ юуг илэрхийлж байна вэ гэхээр био-технологийн салбар өөрөө бизнес болж өрсөлдөөнд хүч төрөн орж ирж байгааг харуулж байгаа юм. Иймд Монголын хувьд био-технологийн салбар цэвэр шинжлэх ухаан байна гэхэд хэцүү. Шинжлэх ухааны хажуугаар хөнгөн био-технологийг ашиглаж мөнгө олох хэрэгтэй. Мөнгө олоход био-технологи их тохирно гэж би боддог. Ганцхан Монголоос л олж болох нарийн уураг, ургамлын хандыг боловсруулах био-технологийн үйлдвэрийг байгуулж болно. Энэ үйлдвэрээс гарч байгаа бүтээгдэхүүн гадаадын зах зээл дээр өндөр үнэ хүрнэ. Эрэлт ч ихтэй. Хэрвээ энэ чиглэлд хөрөнгө оруулалт хийвэл эргээд асар их хэмжээний хөрөнгө оруулалт авах боломжтой.

-Суурьшихгүй ч гэсэн Монголдоо ирдэг биз дээ?

-Ямар ч байсан жилдээ нэг удаа ирдэг. Энэ жилийн хувьд “Шинэ-Монгол” сургуулийнхаа 15 жилийн ойг тохиолдуулан долоо хоногийн хугацаатай ирсэн. Сургуультайгаа маш ойр холбоотой ажилладаг. Ер нь Шинэ-Монгол сургууль оюутнуудтайгаа эргэх холбоо маш сайтай. “Төгсгөлөө, одоо бидэнд хамаагүй” гэдэг хандлагыг хэзээ ч гаргаж байгаагүй. Хаана, ямар сургуульд, ямар ажил хийж байгааг сураглаж, үргэлж дэмжиж тусалдаг. Монголдоо ирэхээрээ заавал сургуулиараа орж багш нартайгаа уулздаг. Манай сургуулийг төгсөөд гадаадад суралцаж байгаа оюутнууд хоорондоо байнга холбогдож мэдээлэл солилцдог. “Шинэ-Монгол” сургуулиас надтай нийлээд хоёр хүүхэд Харвардад сурч байна. Манай сургуулийг төгссөн нэг залуу MIT суралцаж, фейсбүүкт ажилладаг.

-Энэ хугацаанд, энэ олон жилийн сургалтынхаа төлбөрийг яаж олж байсан бэ?

-“Шинэ Монгол”-ыг төгсөөд эхний хоёр жилдээ Японы Мабүчи тэтгэлгийг авсан. Дараа нь тухайн суралцаж байгаа сургуулийнхаа тэтгэлгийг авч эхэлсэн. Японд гадаад оюутныхаа дунд сурлагаараа тэргүүлбэл суралцах төлбөрийг 100 хувь тэтгэлгээр шийддэг. Бакалавр, магистртаа 100 хувь тэтгэлгээр суралцсан. Доктортоо суралцахдаа тэтгэлэг авч чадвал ажил хийх шаардлагагүйгээр өндөр хэмжээтэй тэтгэлэг олгодог. Японд докторт суралцаж байгаа оюутнуудын олонхид нь тэтгэлэг олгодог. Аль болох цагийн ажил хийлгэхгүй, зөвхөн судалгааны ажилдаа анхаарах байдлаар зохицуулдаг.

-Тэгвэл судалгааны ажлын зардлаа яаж олдог вэ, үр дүнг нь хэр өндрөөр үнэлдэг вэ?

-Судалгааны үр дүн өндөр үнэлгээтэй байдаг. Амьдралынхаа турш судалгаа хийж нэг удаа хорт хавдрыг устгах эм гарган авч тэрбумтан болж болно. Нэг удаа амжилттай сайн судалгаа хийхэд хангалтай мөнгөний эх үүсвэртэй болох боломжтой л доо. Гэхдээ ямар ч судлаач орлогын төлөө судалгаа хийдэггүй. Үнэхээр орлогын төлөө байсан бол судалгаа биш бизнесийн салбарыг л сонгоно шүү ээ.

-Ярилцсанд баярлалаа. Танд амжилт хүсье.

Эх сурвалж: www.itoim.mn

Эх хэлнийхээ манаанд зогсоцгооё!

 “Өсөхөөс сурсан үндэсний хэл мартаж болшгүй соёл мөн” Д.Нацагдорж

Лханаагийн Мөнхтөр

Хүн төрөлхтөн эх хэл, эх орон, эжий ааваараа ялгагдана. Түүнээс хөл гар, нуруу туруу, үс зүсээрээ гэвэл худлаа. Идэж уух,өмсөж зүүхээрээ ч гэвэл худлаа. Мартаж болохгүй зүйл гэж байна. Энэ бол эх орон, эжий аав, эх хэл болой...Нэгэн үе бид эх орныхоо хилийг манаж байсан. Эр цэрэг нь тангараг өргөөд хилээ манана. Энэ зүйн хэрэг. “Өнгөлзөгч дайсан халдвал үтэр өшиглөн хөөнө” хэмээн дуулдаг байсан. Хүү төрвөл “цэргийн батлахтай” хэмээн өхөөрддөг байсан. Энэ бол эх оронч сэтгэлээс амьдралд бууж ирсэн олон зууны улбаатай танин мэдэхүйн ул мөр, үзэл бодлын “афоризм” байлаа. Даяаршил дэлхийгээр хэрэн тэнэх болсон өнөө цагийн араншинд бид хөл нийлж, цутгал юугий нь сэлбэх болсон нь нэг талаасаа сайн хэрэг хэдий ч, нөгөө талаасаа даяаршлын хөлөөс дайжуулах, төөрүүлэх, хамгаалах зүйл гэж байна. Бид чинь дээдсээс өвлүүлэн үлдээсэн уудам дэлгэр газар нутагтай, өөр хоорондоо чөлөөтэй ярилцах цэвэр тунгалаг хэлтэй, бичиг үсэгтэй, ёс заншилтай, бүхэл бүтэн иргэншлийн соёлыг бие сэтгэлээрээ тээгчид буюу...Энэ бүхний өмнөөс бид даяаршлын хажуугаар дангааршлын бодлого баримаар байна. Түүний нэг эх сайхан монгол хэл буюу... Нэрт эрдэмтэн Еншөөбү Бямбын Ренчин “Монгол хэл” шүлэгтээ:

Чихинү чимэг болсон аялгуу сайхан монгол хэл,
Чин зоригт өвгөд дээдсийн минь өв их эрдэнэ.
Сонсох бүр яруу баялгийг гайхан баясч,
Сод их билэгт түмэн юүгээн бишрэн магтмуу би!... хэмээн учирласныг өнөө ч ухаармаар аа. Ийм сайхан монгол хэлнийхээ “хилийн манаанд” хэн зүтгэх, хэн тангараг өргөх болж байна. Юун түрүүнд үзэг цаас нийлүүлж, үг утга холбож, үйлс ажил сурвалжилж, үнэн мөнийг таниулж байдаг “сэтгүүлч” хэмээх сайхан мэргэжлийн эзэд л эх хэлнийхээ манаанд үзгэн буугаа мөрөлж, үгэн сумаа дайзалж зогсох учиртай болоод байна. Эх орны хил тайван байна гэж өглөө бүр илтгэдэг цэрэг эрс биднийг эх оронтой минь хамт хамгаалж байгаа болохоор бид эх хэлнийнхээ харуулд л шуудран зүтгэмээр байна. Та бид чинь нийлэхээрээ том “арми” шүү. Тэгээд ч хэвлэл мэдээллийг дөрөв дэхь засаглал гэж үздэг байна. Та биднийг алгуурлаж байтал эх сайхан хэлний маань цэвэр тунгалаг үгсийн санд харийн үгс шургалан орж, нутагшаад бүр өмнөөс ихэмсэглэх боллоо. Ний нуугүй хэлэхэд бид л түүнийг хүний нутгаас тээгээд ирсэн. Ижил буруу мал шиг байсан харийн үгс өнөөдөр эх хэлтэй минь ижилсээд бүр хүзүү толгой холбоод европ хувцсан дээр монгол гутал жийчихсэн юм шиг эрлийз хурлийз боллоо. Хөдөлмөрийн баатар, төрийн шагналт, ардын уран зохиолч Дэндэвийн Пүрэвдорж гуай нэгэнтээ бичихдээ:

Санхүү банкны сэсчээмтэй
Сантехникийн слесарьтай
Барьцааны ломбардтай
Баталгааны нотариаттай
Хувийн кодтой
Хувцасны моодтой
Галын командтай
Газрын кадастртай
Орцондоо номертой
Ордондоо камертай
Зайгуулын траншейтай
Зайлуулгын трактортай
Хогийн пүүнкэртэй
Хоол нь поорцтой
Яам нь менежертэй
Ямаа нь кашмертай
Ууцандаа массажтай
Утсандаа мессэжтэй
Тестээр шалгадаг
Тендерээр уралддаг... гээд л урсгасан. Эндээс харахад үнэндээ бидний эх хэлийг маань харийн тэнэмэл үгс “буцарлаж” гүйцжээ. Энэ үгс хээвнэгхэн монгол нөхцөл дагавар аваад жинхэнэ “эрлийз” гээч нь болжээ. Тэгээд ч одоо хэл сурч хөлд орж байгаа алдрай жаахан үрс маань үүнийг монгол үг л гэж хэлнэ үү гэхээс гаднын хэлний үг гэж хэлэхгүйд хүрээд байна. Тэдний буруу биш. Зүй нь порцыг орц, кашмерийг ноолуур, мессежийг зурвас, массажийг бариа засал, хогийн пункерийг хогийн тантан, газрын кадастрыг газрын зураглал, тендрийг шалгаруулалт гээд унаган хэлээрээ ойлголцох боломж байна л даа. Бидний олон зууны түүхтэй хэл ердөө гологдох болоогүй. Бичиг үсгийн үүсэл үнэндээ монголоос эхтэй гэхэд хилсдэхгүй. Чухам яагаад унаган монгол хэлээ орхиж харийн үг рүү хошуураад байна. Юуны өмнө энэ бол дээдсийн “нялхсын өвчин” юм. Гадаадад боловсрол мэргэжил эзэмшснээ их эрдэмтэй номтой, надаас өөр хэн байх юм гэсэн ойворгон зангаар чамирхаж, жирийн монгол хүнд дээрэнгүй хандах үүднээс яриа хөөрөндөө гаднын үг хольж ярьснаас үүдэлтэй юм. Эх нутаг, эх хэл нэгтнүүдээ басамжлан доромжлохоос үүдэлтэй юм. Нэгэн үе хятад манж үгсээр маяглаж байсан бол хувьсгалаас хойш орос хэлээр, ардчиллын үед англи хэлээр нэг талаасаа чамирхаж, нөгөө талаар нутаг нэгтнүүдээ басамжлан дорд үзэх болсон. Ийм үед бид эх хэлнийхээ хилийг хамгаалахгүй бол горьгүй нь.

Үүнд “сэтгүүлч” нөхөд маань нэгдэн нягтарч, өөрсдөөсөө эхлэн хамгаалмаар байна. Үүнийг бичигч миний молхи ухаан хүртэл зарим үед самуурч гадаад үг хэрэглэдэг байснаа өнөөдрөөс эхлэн “гэмшиж” байна. Яалт ч үгүй тэр орчин нь манайд байхгүй “даяаршсан” маягтай ганц нэг үг байна. Түүнийг үгүйсгэх аргагүй. Хүчээр махчлан орчуулахын ч хэрэггүй. Ер нь аливаа хэлийг сурах нь сайн хэрэг. Хэл бол зэвсэг болохоос мэдлэг биш гэдгийг орчин цагийн залуус дүү нарт ухааруулмаар байна. Газар ухахын тулд хүрз хэрэгтэй. Аливааг ухаж мэдэхийн тулд хэл хэрэгтэй. Хүрз, хэл хоёр үүрэг нь нэг адил гэдгийг ухаараасай. “Монголчууд бид цөөхүүлээ. Бидний хувьд өөрсдийгөө олон дахин үржүүлж чадах арга бол мэдлэг, түүнийг авах хамгийн дөт хэрэгсэл нь гадаад хэл.” гэж нийтлэлч Д.Жаргалсайхан хэлжээ. Эзэн Чингис гэж цээжээ дэлдэх болсон өнөө цагийнхан эрхэм дээдсийнхээ ярьж байсан хэлийг бас л цээжээ дэлдэн хамгаалах цаг ирлээ. Нийтлэлч Б.Баабар “Алтай овогтны соёлын ялгаа ба ижилсэл” өгүүлэлдээ: “...Өнөөдөр дэлхий дээр буй 6 мянга орчим хэл аялагыг төрөл зүйлээр нь ангилбал 10 орчим том бүлэгт хуваагддаг. Орчин үеийн хэл одоогоос 15-20 мянган жилийн өмнө үүссэн гэж эрдэмтэд үздэг. Ингэхээр бие даасан хэд хэдэн цэгүүдэд хэлүүд бие даасан байдлаар үүсч, тэр хэлээр ярилцагч ах дүүс тал тал тийш нүүн хоорондоо ялгарч улмаар үндэстэн үүссэн бололтой... гэх юм уу мөн... Энэ дэлхийд оршин буй хэдэн мянган хэл аялага дотор гагцхүү алтай овгийнхон залгамал хэлээр ярьдаг. Гиннесийн номонд түрэг хэлний 28 авианаас бүтсэн үгийг хамгийн урт үг гэж тэмдэглэсэн байдаг.

Гэтэл монгол хэлэнд “ца” гэсэн язгуураас үүсэн араас нь залгасаар байгаад “цахилгаанжуулалтынхантайгаараа” гэсэн гуч орчим авианаас бүтсэн дан ганц үг ч байна.”... “Хэл бол угсаатны гарал үүсэл, ах дүү, соёлын нийтлэг эх сурвалж зэргийг тодорхойлох хамгийн дөт, ил хэрэглэгдэхүүн мөн. Алтайчуудыг хэлээр нь солонгос, манж-тунгус, монгол, түрэг гэж дөрвөн бүлэгт ангилдаг. Солонгос нь манжтай, манж нь монголтой, монгол нь түрэгтэй илүү ойр байдаг мөртөө энэ дараалал алгасахаараа ижил төс нь улам холддогоос үзэхэд магадгүй алтайчууд Уссури, Сунгари хавиас анх үүсэн улмаар баруун тийш улам улам нүүсээр Европ тив хүрсэн байж болох юм.” гэхчлэн тэмдэглэжээ. Энэ бол та бидний монгол хэл төрөлх хэл ямар үнэ цэнтэй, түүхийн онцлог үе бүхэнд ямар үүрэгтэй байсныг илтгэж байгаа бус уу... Ер нь явцуу утгаараа Монгол хэл нь Монгол улс болон, Өвөр Монголын өөртөө засах оронд албан ёсны хэл юм.

Нийтдээ 5.2 сая хүн тус хэлээр хэлэлцдэг гэсэн 2005 оны судалгааны үр дүн байдаг. Хятад улс дахь хэлэлцэгсдийн тоог мэдээлэл дутуугаас болж яг нарийн тодорхойлоход төвөгтэй байдаг. 5.8 сая Монгол хүн Хятад улсад амьдарч байгаа гэх статистик байгаа боловч Монгол хэлээр хэлэлцэгсдийн тоо тэдний дотор буурч байгаа ба ялангуяа суурьшмал газруудад болон залуучуудын дунд буурч байна. Хятад улс дахь Монгол хэлээр ярилцагсдын ихэнх нь Өвөр Монголд байдаг бол Харчин болон Хорчин аялгаар ярилцагсад нь Өвөр Монголын зүүн талын залгаа мужуудад байна. Орост (1989 оны тооллогоор) 376 мянга орчим хүн буриадаараа ярьдаг. Үүний 86,6 хувь нь Буриад хэлийг, 13,3 хувь нь Орос хэлийг эх хэлээ хэмээн хариулсан байдаг. Халимаг хэлээр ярилцагсдын тоо тодорхойгүй байдаг. 1991 оноос хойш Буриад, Халимагт эх хэлүүд нь Орос хэлтэй зэрэгцэх албан ёсны хэл болсноор дунд сургуулиудад заан сургах болсон. Монгол улсаас өөр улсад амьдарч буй Монголчууд нь төрөхдөө эх хэлээрээ хэлд орох боловч сургуульд сурах, цаашлаад их дээд сургуульд сурах, төгсөөд ажил олох тэр орчин нь Хятад юмуу, Орос хэлээр байдаг тул улсынхаа албан ёсны хэрэгцээнд шахагдан монгол хэл нь орхигдож дайвар хэлний буюу судалгааны хэлний үүрэгтэй болж байна. Улсын албан ёсны хэл болох хятад, орос хэлний хүчтэй хүрээлэлд байгаа буриад, халимаг, өвөрмонголчуудын маань эх хэл аажим аажмаар ийнхүү хэрэглээний хүрээ нь аяндаа багасаж, мөн нөгөө талаар үгсийн сангийн бүрэлдхүүн ихээхэн эрлийзжиж уугуул монгол хэлнийхээ чанарыг алдан олон зуун жил харь хэлний хүрээлэлд байж салангид монгол хэл болсон могол, монгор, дуньсян, баоань хэлтний хувь заяа руу аажимдаа дөтөлсөөр байна.

Үүнийг буруутгах нөхцөл даанч байхгүй. Гэлээ гээд тэд эх хэлээ хамгаалсаар тэмцсээр өдий хүрсэн гавьяатай. МУИС-ын зөвлөх профессор, доктор Г.Буянтогтох нэгэн ярилцлагадаа: “...-Хэл, соёл гэдэг маш нарийн. Хүн төрөлхтөний амьдрахуйн гүн ухаан гэж бий. Хэл бол түүнтэй шууд холбоотой. Аливаа үндэстэн 6 зүйлийг шүтэж байж оршдог жамтай. Нэгд амь биеийн хувьд аюулгүй байх ёстой учраас газар нутаг, хоёрт хоол хүнс буюу амин тэжээл. Монголын ард түмний хувьд энэ нь таван хошуу мал юм. Гуравт бусдаас ондоорч, давтагдашгүй өөр байлгадаг ухаан буюу үндэсний хэл, бичиг юм. Тийм ч учраас гадаадын түрэмгийлэгчид аливаа улсыг эзлээд эх хэл рүү нь дайрдаг. Бичгийн дурсгал байвал шатаадаг, хадан дээр нь байвал нураадаг. Дөрөвт төгөлдөржих буюу гэгээрэх. Үүний үндэс бол шашин. Манай ард түмний хувьд буддын шашинаар дамжуулж гэгээрч байсан түүхтэй. Тавд хүч чадал хэрэгтэй. Үүний үндэс бол эв нэгдэл. Зургаад энэ бүхнийг зангидах үүднээс төр засаг оршдог жамтай. Харин манайх 25 жил ардчиллын нийгэмд шилжээд зарим талаараа сайжирсан хэдий ч үндэснийхээ олон баялгийг алдаж байна. Хэл, соёлоо хамгийн сайн хамгаалах хэрэгтэй. Англи хэл сурвал бараг диваажинд очих мэтээр тархи угааж байна. Харийн хэлд хүн хэт автсанаар монгол хүнийхээ үнэ цэн, монгол хэл, соёл уламжлал гээд бүгдийгээ л алдаж байна шүү дээ. Хэл соёлыг минь мөхөөж, улс оронд маань нөлөөгөө тогтоох гэсэн гадаадын бодлого яваад байгааг анзаарах цаг нь болсон...” гэжээ.

УИХ-аар монгол хэлний тухай хуулийг баталсан. Энэ хуулийг санаачлагч УИХ-ын эрхэм гишүүн М.Батчимиг: “ Хэл, бичиг нь мөхнө гэдэг цаашдаа үндэстэн мөхөх үндэслэл болно. Өнөөдөр бид л ганцхан эх хэлээ сэргээе, хуульчилъя гэж “хашгираад” байсан юм биш шүү дээ. Хөгжингүй орнууд ч хэл, соёлоо авч үлдэх тал дээр анхаарч бодлогоо тодорхойлж байна. Франц л гэхэд дэлхийд томд тооцогдох хэлний академи байгууллаа. Иргэд нь боловсрол өндөртэй англи хэлээр чөлөөтэй ярьдаг ч албан хэргийг эх хэлээрээ явуулаад хэвшчихсэн байх жишээтэй. Манай хоёр хөрш ч гэсэн бас л хэлний хууль, бодлоготой. Бүр академик төвшинд авч явж байна. Ер нь л ихэнх улсад хүүхдийг 11 нас хүртэл нь эх хэлнээс нь өөр хэл заадаггүй. Хэл сэтгэхүй хоёр нэгдмэл уялдаатай байдаг учраас бага боловсрол төлөвших хугацаанд нь эх хэлээ зааж байгаа хэрэг. Тэгэхээр монгол хүүхэд монгол хүн болж төлөвшихөд Монгол хэлний тухай хууль чухал нөлөө үзүүлнэ...” гэсэн байх юм. Хэрэгжвэл сайн л хэрэг. Хэл сэтгэхүй хоёр холбоотой. Хар багаасаа гадаад хэл үзсэн хүүхэд монгол сэтгэлгээгээ хөгжүүлж чадахгүй, харийн сэтгэлгээгээр монгол хөрсөн дээр сэтгэж эхэлдэг. Ийм л байдаг. Дээрх баримтуудыг ажиглаж ахуйд их үндэстэн дотор байгаа монголчууд эх хэлнийхээ дархан байдлыг яаж хамгаалж байгаа болон бид эх хэлээ хэрхэн хамгаалж байгааг харьцуулан ойлгож болно. Тэгтэл эх хэлээрээ ярьж, эх хэл рүү нь хэн ч халдахгүй байхад бид өөрсдөө жилээс жилд харийн үгээр бохиртуулж, чамирхаж суух нь илүү зан биш үү...

Төрийн өндөрлөг хэмээн дээш нь тэтгэж ярьдаг дээдсээсээ эхлэн монгол хэлээрээ ярьж, сэтгэж, бичиж байхыг сэтгүүлчид та бид л шахаж шахаанд оруулах хүчирхэг зэвсэг мөн гэж ойлгох юм. Сонин сэтгүүл эрхлэх сэтгүүлчид нь өөр өөрийнхээ мэдээллийг цэвэр сайхан монгол хэлээрээ зөв сайхан найруулж, аль болох монгол хэлэнд тэр утга нь олдох гаднын үгийг монголоороо хэрэглэж заншихаас эхлээд хөрөнгө мөнгө шаардаад байхгүй мөртлөө алс энгээрээ эх орноо эх хэлээ хамгаалах ариун үйлсэд бол үнэтэй хувь нэмэр болох ажлыг хиймээр байна гэж захин уриалмаар байна. Үзүүлж сонсгодог радио телевизүүд нь унаган монгол хэлээрээ тэгш сайхан дуудлага, аялга, цохилго, зогсоцоор яриагаа чимж, хүнд ойлгогдоход дөхөмтэй ярьж баймаар байна. Гаднын үгээр гангарч, хэт нялуурхан гудамжны үгээр буримдаж, элэг доог болмооргүй байна. Ялангуяа монголын радио телевизийн эрхэм олон сэтгүүлчид энэ үйлсийг хошуучлан манлайлмаар байна. Тэгж гэмээнэ богино долгионы радио ажиллуулж байгаа, арилжааны телевиз үзүүлж байгаа эрхэм сэтгүүлчид аандаа мөр зэрэгцэн “эх хэлнийхээ” ариун нандин хилийг хамтдаа хамгаална гэж гүнээ найдаж байна. 2016 оныг монгол улсад ажиллаж амьдарч байгаа нийт сэтгүүлчид “эх хэлээ” хамгаалах жил болгоод хамтдаа үг үзэг хоёроо хурцалж, үйл ажлаа нэгтгэвэл ямар вэ... Та бид эх орондоо ийм л гавьяатай гэдгээ харуулах цаг болжээ. 

2015 оны 10 дугаар сар 10. Улаанбаатар хот

Эх сурвалж www.wikimon.mn

Ц.Гомбосүрэн: Харь үг хэрэглэх нь эх хэлээ тээрэмдэхтэй адил

www.itoim.mn   

Гадаад харилцааны сайд асан Ц.Гомбосүрэнтэй ярилцлаа.

 -Та одоо орчуулгын ямар бүтээл нухаж байна вэ?

-Хуучин хоёр юмаа янзалж хэвлэлд өглөө. Хуучин гэдэг нь “Алтан тугал”, “Арван хоёр сандал” гэж зохиолыг би арваад жилийн өмнө орчуулсан юм. Гэтэл тэр маань Зөвлөлтийн цензурдсэн эх байж. Хэдэн жилийн өмнө бүрэн эхээрээ гарсан, тэрийг нь гүйцээж орчуулна даа гэж бодож явсаар сая дуусгалаа. Тавны нэг орчим нь л хусагдсан байж. Нэгнийхийг нь гурван бүлгийг сох авсан, нөгөөхөөс нь бас нэлээд цензурдсэн байгаа юм.

-Тэр чинь хосоороо явдаг роман биз дээ?

-Монголоор хоймсон роман гэж байгаа юм. Зөвлөлтийн үеийн социалист нийгэмд хувь хүний овсгоо самбаа хэрхэн боомлигдон боогдож байсныг алиа хошин, адтай ёгтоор нүднээ үзэгдэж, чихнээ сонсдохоор урлан дүрсэлсэн байдаг юм. Одоо юу аялуулж байна гэж асуусан. Нэг юм нухаж л байна. Нухаад юм болсон хойно нь л хэлье.

-Цензур гэснээс та өөрөө орчуулгаа ямар шалгуураар сонгодог вэ?

-Нэг их онилсон юм байдаггүй ээ. Гол нуруу нь Оросын голдуу уран зохиол.

-Орчуулга хийх нь олон түмэнд хүргэхээс гадна хүн унших, уншихгүй нь хамаагүй тухайн зохиолыг монгол хэл дээрээ буулгая, үлдээе гэсэн санаа бас байна биз.

-Улс орон бүр өөрийн хэл дээрээ номын сантай. Монгол хэл маань ч тиймэрхүү өвтэй байх ёстой юм. Хэрвээ тэнд нь орчуулгын зохиол байнаа гэвэл тэр санд нь дэлхийд данстай тийм, тийм сонгогдог зохиол байдаг юм, энэ монголчууд чинь бас юм орчуулдаг ард түмэн шүү гэж хөндлөнгийн судлаачид хэлдэг, тоодог байхад бидний энэ өчүүхэн зүтгэл бага боловч нэмэр болог л гэж үзэг цаас нийлүүлдэг юм ш дээ. Дан өөрийн орны зохиол, үлгэр домгоос гадна, дэлхийн сонгодог зохиолуудыг эх хэл дээрээ унших нь тухайн ард түмний хувьд нэг талаар оюуны тусгал гэх юм уу даа.

-Ямар хэл дээр орчуулагдах нь тухайн зохиолын чансааг нэг талаас илтгэдэг үү. Тийм хэмжээнд манай монгол хэл үнэлэгдэх үү?

-За, ер нь үнэлгээ бол үндсэндээ дотоод талдаа. Учир нь бид цөөхүүлээ юм. Цөөхүүл, тэдэн дундаа уншдаг нь хэд билээ гэдгээ бодох хэрэгтэй. Ер нь тэр хэл дээр орчуулагдлаа гэдэг нь уг зохиолын чансааг илтгэх юмуу, эрэмбийг тодорхойлох шалгуур болохгүй л дээ.

-Тэгвэл орчуулга бол дэлхийн сонгодогуудыг эх хэлээрээ унших боломж олгохоос гадна монгол хэлийг монголоор нь авч үлдэх нэг арга мөн үү?

-Зайлшгүй тийм байх ёстой юм. Цаад үгнийх нь санаа гарч л байвал, монголоор хэд хэдэн хувилбар байлаа гэхэд би бол аль болох мартагдаж, бага хэрэглэгдэж яваа уугуул сайхан монгол хэл, монгол үгсээ шургуулах дуртай. Үг, найруулга ч тэр. Би бол зарим хүний “хар яриа”-ны гэж гоочилдог энгийн сайхан яриа хөөрөө, найруулгыг монгол хэлний маань нэгэн сайхан шүлт гэж үздэг юм.  Тийм учраас ялангуяа шүлттэй хар ярианы найруулгыг оруулахыг хичээнэ, энийг маань тоож уншиж байгаа хэсгийг монгол хэлнийхээ өвийг тээж яваа нуруутай хэсэг нь гэж үзнэ. Ер нь хүмүүс бие биеэсээ “будаа идэж” амьдрах хэрэгтэй. Ялангуяа үг. Би бол зохиол орчуулахдаа, бусдын орчуулгыг уншихдаа энэ үгийг ингэж монголчиллоо гэж ноорогорхуу юм хийж явдаг л юм.

-Монгол хэлийг монголоор нь авч үлдэхэд уг нь төр илүү үүрэг гүйцэтгэх ёстой биз дээ?

-Монголыг монголоор нь байлгахын чухал үндэс нь монгол хэл, өв соёл мөн. Үүнийг улам дархлаатай болгохыг чи бол төрийн үүрэг гэж байна.  Би бол төрийн үүрэг бас ажил гэнэ. Миний мэдэж байгаагаар сүүлийн үед монгол хэлний нэлээд хэдэн янзын тайлбар толь гарлаа. Жаахан жуухнаар хөндлөнгийн дэмжлэг байдаг юм уу, үгүй юү мэдэхгүй. Надад бол хувь хүний хичээл зүтгэл нь илүү харагдаад байгаа юм. Төр бол бодлогын хүрээнд жишээ нь энэ мэт толь хийхэд ч ивээн тэтгэж урамшуулах бодлого явуулах ёстой юм. Тэр зүгийн ажлын нэг нь Монгол хэлний зөвлөл байгуулаад ажиллах гээд байх шиг байна. Сая Монгол хэлний тухай  хууль баталлаа. Энэ бол төр үүргийнхээ хүрээнд ажлаа хийж байгаа хэрэг юм.

-Монгол хэлний тухай хууль нэлээд хэл ам, эсэргүүцэл давж байж гарлаа. Зарим гишүүн юун хэл ус, эдийн засаг хүнд байхад шаардлагагүй хууль баталж цаг алдлаа гэж шүүмжилсэн.

-Үндэсний хэл бол юун өнөө маргаашийн эдийн засаг, юун Оюутолгой, Тавантолгой. Өнөөдөртөө ард түмний амьдрал тааруу, улсын хөгжил сул байна л даа. Энийг чинь өргөс авсан мэт нэг өдөр засч сайжруулж болохгүй нь бидний туулсан хорин хэдэн жилээр мэдрэгдлээ. Тэгэхээр энэ чиглэлдээ бодлогоо явуулах нь зүй ёсны хэрэг. Гэхдээ эдийн засаг, мөнгө мөнгө гээд зүтгэж байтал нэг мэдсэн үндэсний хэлгүй болчихсон, үгсийн сан нь харь үгсээр дүүрчихсэн тууж явбал яах вэ. Манай нэг найрагч хэл, хил, мал гурав тусгаар тогтнолын баталгаа гэж хэлсэн байх аа. Эндээс хэл, хил хоёр бол тусгаар тогтнолын билгэ тэмдэг, илэрхийлэл. Баталгаа гэдэг бол арай өөр. Мэдээж хил байхгүй бол ямар юмных нь хэл байх билээ дээ. Бас хэл байхгүй бол хил байгаад ч нэг их хэрэггүй мэт. Хил өөрөө өөрийгөө манахгүй. Тэгэхээр хэлийг, хилийг батжуулж хадгалж явах нь төрийн үүрэг. Түүнээс биш, монгол хэл өөрөө өөрийнхөө баталгааг хангахгүй. Ялангуяа даяаршиж байгаа энэ орчинд нэг хэсэг нь түрүүлж яваа гэдэг, үнэхээр тийм. Тэр хэсгийнхээ бүх юмыг шүтэх үзэлд хэт автаад байх юм. Бид нар гэхэд нэг хэсэг Оросын соёлыг, Оросоор  дамжаад Европын соёлыг шүтэж 40, 50 жил явсан. Тэр хооронд тэр зүгийн үгсийг энгийн яриандаа хүртэл их хэрэглэх болсон. Энэ нь цаг үетэйгээ нийлж яваагаа нотолж байгаа юм уу, эсвэл гадаад хэлтэй хүн болж зэрэг зиндаагаа харуулж байгаа юм уу, мэдэхгүй.

Достоевский шиг билээ дээ, нэг мундаг хүний үг байдаг юм. Манайхан энэ Европын хүмүүстэй гар барихаараа л өөрийнх нь зиндаа дээшлээд явчихаж байгаа юмшиг сүйд болох юм гэж. Бид нарт ч иймэрхүү синдром байгаад байх шиг байгаа юм.  Одоо ч харахад Эрээн явдаг нь хятад, Сөүл явдаг нь солонгос үг их шургуулаад л байгаа. Яах вэ, өнөөдөртөө хэл амаа хурдан ололцох, эсвэл гадад үг хэрэглэж өндөр дээд зиндаагаа мэдрүүлж байвал хамаагүй л дээ. Гэтэл харамсалтай нь, муу үр дагавар нь алсдаа их. Тарьж байгаа үр нь алсдаа үндэснийхээ хэлийг тээрэмдэх хогийн ургамал үржүүлж байгаагаас ялгаагүй. Тэгсэн хэрнээ  алс хол суугаа малчин хүнийг ийм энгийн үг, бараг монголжсон үг мэдэхгүй, хөдөөний хоцрогдсон гэж  ад үзэх маягтай. Гэтэл үнэн хэрэгтээ тэр алс хол, жалганд байгаа малчин хүн бол харин ч эх хэлээ манаж, монгол хэлнийхээ амт, шимт, шүлтийг жинэхэнэ хадгалж байгаа хүн юм шүү дээ.

-Хэл чухал нь мэдээж. Гэхдээ даяаршиж, дэлхий нийтээрээ бүгд англи хэл сурч байхад бид хойшоо ухарч монгол бичигтэйгээ зууралдлаа гэх нь нэг талаас бас үнэний ортой биш үү.

-Нэг хүн хэдэн ч хэлийг сурч болох бөгөөд чадаж байна. Тэрэнтэй адилаар нэг хүн хэдэн ч бичигтэй байж болох бөгөөд чадна. Түүний нэг нь үндэсний бичиг нь  байх бүрэн боломжтой.  Даяаршлын эринд ухарлаа, өнгөрсөн хорвоотой ноцолдлоо гэдэг бол туйлшрал. Даяаршил гэдгийн хамгийн аюултай юм нь мань шиг жижиг үндэстнүүдийг зүгээр л хүүхэлдэй болгочих гээд байгаа юм. Хүүхэлдэй болох нь үзэгдэж байгааг жижигхээн жишээнээс харагддаг. Харийн янз бүрийн үг хэлийг монгол хэл мэт хэрэглэх, дуу хуурыг нь дуулаад шүтээд явах нь нэг талаас оюун санааны салхи эзэмдээд эхэлсэн гэсэн үг. Ахуйн төвшинд хэрэглээгээ хар. Энд муу юм байхгүй л дээ. Гэхдээ ингэж явсаар явсаар, үндэснийхээ түүх соёлыг гээсээр, хэрэггүй, хоцрогдсон гэж орхисоор явбал хожмын нэг өдөр биднийг монгол гэдгийг юугаар нь нотлох юм бэ. Хар үс, том хацар, онигор нүд монгол гэдгийг  батлахгүй шүү дээ. Тэгэхээр үндэстнийг үндэстнээр нь, ястанг ястнаар нь харуулдаг юм бол тэр хүний үүлдэр угсаа биш, ерөөсөө л хэл соёл нь. Тэрний цаана зан заншил, үүх түүх нь дэвсгэр болно л доо.

-Тэгэхээр ухралт, хоцрогдол энд байхгүй гэсэн үг үү

– Хэрвээ монгол хэлээ хуулиар хамгаалж, үндэсний бичгээ сэргээж хэрэглэх нь зарим хүний үзэж байгаагаар хоцрогдол юм бол миний хувьд даяаршлын хүүхэлдэй болж урагшаа явж байснаас, Монголоороо хоцрогдож байсан нь хамаагүй дээр. Яагаад гэвэл бид нар өөрийгөө Монгол гэж хэний ч өмнө омог бардам хэлэх хэдхээн юмтай. Тэдний нэг нь хэл, хэлийг тээж яваа үндэсний бичиг. Даяаршлын салхинд тэртэй тэргүй хар аяндаа автагдах юмнууд бидэнд  бий. Тэрийг сөрж, сөрдөггүй юмаа гэхэд байрандаа бат зогсч байх дархлаагаа бид өөрсдийн хэл, хэлийг тээж байгаа бичиг үсэг,  соёл, үүх түүхээр л бий болгоно.

-Тэгвэл танд энэ хуулийн сул тал гэж юу анзаарагдав, тийм юм байна уу

-Хууль бол нэн чухал. Хэл, үндэсний бичгийг хэн яаж хариуцахыг төрийн төвшинд овоо хуваарилж өгсөн байна лээ. Засгийн газар, аймаг, орон нутагт гэх мэтээр. Хууль бол тов тодорхой, яг хэрэгжүүлэх заалтууд л байх ёстой. Гэтэл Монгол хэлний тухай хуульд тунхаглалын чанартай, тийм амьсгаатай заалтууд нэлээн байна гэж харж байгаа юм.

Чи уншсан байх, саяхан манай энэ УИХ зүгийнхэн хуулиудынхаа хэрэгжилтийг шалгаж хянаж нэг судалгаа гаргажээ дээ. Ямар хэмжүүр, шалгуур ашигласныг мэдэхгүй. Гэтэл хэрэгжилт нь 30-70 хувь гэж гарсан байна. Зарим хуулийн хэрэгжилт 30, заримынх нь хэрэгжилт 70 хувь байх нь. Энэ бол төр маш сулхан байгаагийн илэрхийлэл. Төр хэзээ хүчтэй байдаг вэ гэвэл 10 хуультай гэж үзвэл тэднийгээ бүгдийг нь 100 хувь хэрэгжүүлж чаддаг байвал л хүчтэй. Түүнээс бус, 30 хувийн хэрэгжилттэй 1000 хуультай байх нь хүчтэй төрийн шинж биш.

-Нөгөө талаас наадахь чинь тухайлсан нэг хуулийг 100 хүн тутмын 30 нь биелүүлдэг, үлдсэн 70 биелүүлдэггүй гэсэн дүн юм биш үү.

-Нээрээ тэгж ч байгаа юм уу, ерөөсөө сайн ойлгохгүй юм. Хууль бол бүх заалт нь 100 хувь хэрэгждэг, тэр хуулийг 100 хүн байлаа гэхэд зуугуулаа биелүүлдэг л байх ёстой. Саяын судалгааг аль ч талаас нь харсан хуулийн хэрэгжилт тун базаахгүй байгаа хэрэг. Саяын баталсан Монгол хэлний тухай хууль огт хувийн биелдэггүй, биелүүлдэггүй хэсэгт орчих вий л гэж би санаа зовж байгаа.

-Уг нь орж болохгүй, тийм үү

-Тийм байлгүй яах вэ. Бүх заалт нь эзэнтэй юм билээ  л дээ. Харин хуулийнхаа хэрэгжилтийн дүнг Ерөнхийлөгч дээр овоолчихсон байна лээ. Тэгээд Ерөнхийлөгч дүнгээ УИХ-д тайлагнах юм гэнэ. Манайхан чинь дарга шүтэх үзлээсээ салаагүй. Хамгийн өндөр дээд албаны тушаалтан дээрээ аваачаад зоочихвол сайн гэж бодсон шиг байгаа юм. Ерөнхийлөгчийн засаглалтай бол өөр хэрэг. Гэтэл манайх өөр. Энийг би Монгол хэлний тухай хуулийн дутагдалтай тал  гэж байгаа юм. Яагаад гэвэл, Ерөнхийлөгч гүйцэтгэх засаглалын нэг элемент мөн л дөө. Гэхдээ энэ мэт бодлогыг жинхэнэ хэрэгжүүлэгч нь Зсагийн газар байх ёстой. Засгийн газраас, түүний салбар яамдаас хөндийрүүлж ерөөсөө болохгүй. Монгол хэлний тухай хуулийн хэрэгжилтийг хянах нь Ерөнхийлөгчийн ажил ерөөсөө биш. Энэ хуулийн биелэлт, хэрэгжилтийг аймаг нь сумтайгаа, яам нь аймагтайгаа, Засгийн газар нь яамтайгаа, УИХ нь Засгийн газартайгаа хариуцлага тооцох байдлаар хянаж явах ёстой. Ерөнхийлөгч УИХ-д ажлаа тайлагнана гэнэ. Сая мэдээ харвал Ерөнхийлөгч ажлынхаа тайланг УИХ-д хүргүүлсэн л юм байна. Гэтэл миний мэдэхээр Ерөнхийлөгчийн ажлын тайланг сонсч, хэлэлцэж байсан удаа УИХ-д байхгүй. Байлаа ч, та яагаад Монгол хэлний тухай хуулийг муу хэрэгжүүлэвээ гэж асуух, буруутгах эрх байхгүй. Яагаад гэвэл Ерөнхийлөгчийн хийх ажил биш учраас.

-Монгол бичгийг сургуулиудад нэлээд эрчтэй заахаар боллоо. Ингэж заалаа гээд монголчууд бид бүгдээрээ монгол бичигтэн болох боломжтой юу

-Зургадугаар ангиас нь заана гэж хуульчиллаа. Энэ бол монгол бичгийн хичээл нь нэгэн зүйлийн туслах хичээл байнаа л гээд хуульчилчихаж байгаа юм. Энэ харамсалтай.  Гэхдээ яах вэ, өнөөдрийн аргагүй байдлаа бодоод зургадугаар ангиас нь идэвхтэй заагаад их дээд сургуульдаа бас сайн үзээд, төгсч байгаа бүх хүн л монгол бичгээрээ уншиж бичиж чаддаг болоод л байвал нэг талаар бас болохгүй ч юмгүй л дээ. Нийтээрээ монгол бичигт шилжих нь нэг их төвөггүй болно. Тэр хооронд огт мэдэхгүй мань мэт нь бурхан болоод явчихна шүү дээ.

-Нийтээрээ монгол бичигт шилжих нь 2025 он гэх хуулийн заалт боломжтой хугацаа юу.

-Хууль бол төрийн бодлогын илрэл. Бодлого бол харилцан тохиролцоон дээр л явна шүү дээ. Өнөөдрийн энэ монгол бичиг, эс монгол бичиг гэсэн хоёр хүчний тохиролцооны дундаас нэг ийм хуультай болж чадлаа, ямар ч гэсэн. Энэ тохиролцооны хамгийн өрөвдөлтэй хэлбэр, хэсэг нь энэ 2025 он гэдэг хугацаа. Ийм хугацаа огт байхгүй байсан бол монгол бичгийн талынхан том ялагдал хүлээх гэж байгаа ч юмшиг. 2025 гэж хугацаа заасны хүчинд эс монгол бичиг гэдэг нөхдөө давж байгаа ч юмшиг. Маний дараа галав юүлсэн ч хамаагүй гэж Европ зүгийн нэг үг байдаг даа. Тэрэн шиг эс монгол бичиг гэж байгаа нөхдүүд болохоор хуулийг нь унагаж чадаагүй ч гэсэн хэрэгжүүлэх хугацааг хойш шидчихээр болчихож байгаа ч юмшиг л хачин зураг зурчихлаа. Хэрвээ энэ 10 жилд нь хуулийн заалтыг засаглалын бүх байгууламж жигд хэрэгжүүлээд явбал болох байх аа. Тэгэхдээ 2025 он гэдгийг их ухаантай талаас нь тайлбарлавал 10 жилийн дараахийг харсан алсын мундаг бодлого юмуу гэмээр. Гэтэл өнөөдөр чинь бид 10 жил битгий хэл, хойтонгийн юмаа мартчихаад яваа шүү дээ. Сонгуулиас сонгуулийн хооронд салан баавгайн үлгэр шиг л өмнөх засгийнхаа бордлогыг гээгээд яваа. Бидний ингэж мартдаг, салан баавгай шиг орхидог зан дунд 20125 он гэдэг хугацаа тээрэмдүүлээд дуусах вий л гэдгийг, тээрэмдүүлэхгүйн тулд яах ёстойгоо төр өөрөө одоооноос бодох л хэрэгтэй.

-Төрийн албан хэргийг монгол бичгээр хөтөлнө гэсэн заалт бий. Бас төрийн албан хаагчдаас монгол бичгийн шалгалт авна гэж байгаа. Энэ хэр зөв бэ

-Энэ их зөв. Хуулийг албадаж хэрэгжүүлэх ёстой гэдэг чинь энэ л дээ. Ер нь монгол бичгийг, үндэснийхээ бичгийг төрийн бичиг болгох ёстой. Хэрвээ тэгж чадвал төрийн бичгээ мэдэхгүй төрийн албан хаагч гэж байж таарахгүй. Төрийн албан хаагч бол үйлийн үргүй энэ бичгээрээ уншдаг бичдэг л байх ёстой.

-Хуультай боллоо гээд хэрэгжүүлэхэд бас учир дутагдал байна. Хэрэглээ, хэрэглэх орчин одоогоор алга

-Орчныг бүрдүүлэх нь Засгийн газрын ажил. Хаяг хадахаас эхлээд явах юм билээ. Гэхдээ юу гэсэн байв аа, байгууллагатай нь зөвлөлдөж байж шийднэ гэсэн байсан уу. Хуулийг тэгж асууж байж хэрэгжүүлдэггүй юм. Нэг их ардчилсан болох гэх хэрэггүй. Энд би гурван зүйл хэлье. Нэгд, аливаа төр бодлогоо гаргаад тэрийгээ хуульчилсан бол хуулиа хүчээр хэрэгжүүлдэг байх ёстой. Хүчээр гэдгийг би хашилтан дотор хэлж байна шүү. Махан хүчээр биш, хуулийнхаа хүч, сүрээр гэсэн санаатай юм. Хоёрт, хэрэглэх орчныг бүрдүүлэх тал дээр сургуулиуд олигтой ажил хийх хэрэгтэй. Хэрээ би мэддэгсэн бол монгол хэл, монгол бичгийн багш нарт зориуд нэмэгдэл цалин олгомоор байгаа юм. Ганц сургууль ч биш, үе үеийн Боловсролын сайд нар монгол бичиг дээр нэг бол бүүр эсрэг, нэг бол их халирхай бодлоготой хүмүүс таардаг юм. Үе үеийн Боловсролын сайд бол монгол бичгийг дэлгэрүүлэх бодлогыг популист утгаар үл дэмжигчид байсан. Сайд нь тийм байхаар  сургууль дээрх багшийн сэтгэлзүй монгол бичгийн хичээлийг заах дургүй талдаа. Багш нар нь дурамжхан учраас хүүхдүүдийн сурах идэвх тааруу талдаа. Одоо цаашид шалгалт шүүлэг авна гэхээр энэ нь жаахан засарч магадгүй юм. Яамнаас нь за яах вэ, та нар заавал за гэсэн байдлаар хандахаар ямар багш л улайраад л зүтгэх вэ дээ. Багш нь хүчлэхгүй болохоор хүүхдүүд нь тангад ном сурах гэж байгаа аятай л халирамхай яваад байна гэж би таадаг юм. Тэгэхээр гуравт, үндэсний бичгээ сурах, түгээн дэлгэрүүлэхэд монгол хүн бүр зүтгэл гаргахаас гадна боловсролын сайд, багш, сурагч гурав хандлагаа өөрчлөх хэрэгтэй.  Энийг жаахан засах, өөрчлөхөд Ерөнхийлөгчийн зарлиг, саяын хууль жаахан нэмэр болох байх.

-Ер нь энэ хуулийг эсэргүүцэгчид нэлээн бий. УИХ-ын гишүүн хүртэл баталсан хуулиа  “энэ хэрэгжихгүй ээ” гэж бүр ил тод хэлж байна лээ

-Тийм үү. Тэгвэл тэр гишүүн чинь  хууль биелүүлдэггүй нөгөө долоон нөхрийн нэг ч байж магадгүй. Ганц нэг хувь хүмүүсээс гадна зарим хэвлэл хүртэл энэ хуулийг, монгол бичгийг их хүчтэй эсэргүүцэж харагдсан. Тэдэн дунд нь  соёлын гавьяат зүтгэлтэн хүн ч байх шиг. Өөрөөр хэлбэл, төр соёрхсон Соёлын гавьяат нь соёлоо эсэргүүцэж байна ч гэх юм уу. Би мэдэхгүй юм чинь тийм юм байх ёсгүй гэж асуудалд хандаж болохгүй. Эсвэл тэрүүгээр яах юм бэ, болоод л байна ш дээ гэж хоног төөрсөн бодол энд хэрэггүй. Сайн юманд садаа мунддаггүй учраас энэ байтугай эсэргүүцэл байхыг үгүйсгэхгүй. Хамгийн гол нь  төр бодлого гаргасан бол тэрийгээ албадан хэрэгжүүлэх ёстой. Хуулийн хүч бол батлахдаа биш. Хуулийн хүч бол хэрэгжүүлэхдээ байдаг юм. Хууль бол төрийн өөрийнх нь ном сургааль. Тийм учраас энэ ном сургаалиа хэрэгжүлдэг ухаан төрд өөрт нь байх ёстой. Хуулийг хэрэгжүүлээгүйн төлөө хэрэгжүүлэх ёстой албан тушаалтнуудтай нь хариуцлага тооцдог, хэрэгжүүлэх үүрэгтэй хүмүүсийнхээ “халаас”-тай нь ярьдаг гэх мэт аргууд аль ч нийгэмд байдаг.

- Монгол хэлний тухай хуулийн төсөл дээр таны оролцоо байсан уу. Зөвөлгөө өгөх, ажлын хэсэгт орох гэх байдлаар оролцоо байсан уу

-Байхгүй ээ. Би энэ хуулийг эчнээгээр дэмжиж байсан. Хэрэг дээрээ орсон байлаа гэхэд миний үгийг авах ч юм уу, үгүй ч юмуу, мэдэхгүй. Жишээ нь, орсон байлаа гэхэд засаг мэдэх ёстой хяналтыг Ерөнхийлөгч дээр овооллоо гэж би эсэргүүцнэ. Тэгэхдээ л би энэ хуулийг талархан хүлээж авч байгаа. Харин хөгийн нь, зарим хүн үндэснийхээ бичгийг сурахгүй, хэрэггүй гэх маягтай маргаад байх шиг байгаа юм. Тэр нь мэдээж цөөхөн байх л даа. Бас үеэ элээсэн эд ч гэв үү дээ. Энэ нөхдийг эрүүл үү, эрүүл бус уу гэж яривал таарна.

-Шинэ бичгийг, крилл бичгийг дэмжих хороо гэж байгааууллага эсэргүүцсэн л дээ

-Тийм хороо байж болохыг үгүйсгэхгүй. Нээлттэй нийгэм шүү дээ. Энэ хорооны улс өөрсдийгөө ухаантай гэж үзэж байгаа юм. Ухаантай улс чинь өөрийнхөө үзэл бодлыг нийгэмд тулгах ёсгүй л дээ. Үнэнийг гагцхүү өөрсдөө эзэмшиж байгаа мэтээр манийх үнэн, бусдынх худлаа гэдэг бол ухаантайн шинж биш. Хэрвээ ухаантай л юм бол нийгэмд үзэл бодлоо тулгах ёсгүй. Бас энэ улсын иргэн мөн л юм бол төр нь бодлогоо гаргаж байхад тэр бодлогыг хэрэгжих ёстой гэж үздэг байх ёстой. Хэрвээ буруу хууль гарлаа, буруу заалт орлоо гэж үзэж байгаа бол хуулийн хүрээнд асуудлаа тавьж, хуулийн хүрээний аргаа  ашиглах л ёстой. Одоо чинь сүүлийн үед очиж жагсаад л, эсвэл би хоол идэхгүй гээд суучихдаг болж. Тэгж болохгүй л дээ. Хүн солиотой зүүдэлж болно. Харин тэр солиотой зүүдээ хорвоогийн үнэн гэж бат нот боддог, тэрийгээ бусаддаа тулгадаг хүнийг юу гэх вэ.

-Энэ хуулийн нууц ноёнтон нь Гомбосүрэн, ийм муухай хууль батлууллаа гэсэн байна лээ.

-Тэдний нүдээр л муухай болохоос энэ бол Монголыг монголоор нь авч үлдэх хууль. Одоо манайхан монгол дээлээ өмсцгөөе гээд овоо газар аваад байх шиг байна. Тэгвэл монгол бичгээ хэрэглэцгээе гэдэг бол энэтэй чинь л утга дүйх юм шүү дээ. Хэрвээ энэ хууль дээр нууц ноёнтон гэж байгаа бол их эрдэмтэн Ренчин, Чой.Лувсанжав гэж мэргэдийн сүнс л байгаа байх. Өнөөдөр ийм бодлогыг явуулах гээд байгаа тархины эргүүлгийг зөв залж байгаа нь тэдгээр их мэргэдийн сүнс л байх.

-Гэхдээ та крилл үсгийг үгүйсгэхгүй биз дээ

-Би бол хорвоог таньж мэдсэн шинэ үсгийг ад үзэхгүй л дээ. Монгол нүүр царайгаа л эргэж олъё гэж байгаа юм. Монгол бичгээр бичсэн сургааль ном цөөхөн, хамаг нь шинэ бичиг дээр байгаа. Бид крилл үсгийг үгйсгэж ерөөсөө болохгүй. Энэ бол хуучин ЗХУ-ын дарлал мөлжлөг, шахалт ч биш. Бид нар л өөрсдөө энэ үсэг рүү шургаж орсон. Шургаж орсны хүчинд улсныхаа тусгаар тогтнолыг зохих хэмжээнд хадгалж явсаар 1990 онтой золгосон.  Өнөөдрийн соёл иргэншил, боловсрол, хөгжилд хүрэхэд крилл үсэг үгүйсгэхийн аргагүй түүхэн үүрэг гүйцэтгэсэн.

Бид чинь 1990 он хүртэл үндсэндээ эрлийзсэн явлаа. Толгой, тархи нь. Тэрхүү эрлийзээ л гаргах тухай яриад байгаа юм шүү дээ. Саяын ярьдаг, крилл үсгийг хамгаалах хорооныхон бол эргэлт буцалтгүй эрлийзсэн, бүр хурлийзсан ардууд байна. Тэрэндээ хэт автаад өөрийнхөө л түмэн зөв гэж үзээд үндэснийхээ бичиг соёлыг ангийн дайсан мэт ад үзэж байгаа бололтой юм. Тэд бол эрлийз буюу эргүү нь гарахгүй ардууд байна. Би өөрийгөө эрлийзсэн этгээд гэдгээ мэдэж байгаа. Гэхдээ энэ эргүүнээсээ гарах ёстой гэдгээ ч ойлгож яваа нөхөр. Над шиг хүн цөөхөн биш  гэдэгт итгэдэг. Хэрвээ бид нар энэ эрлийзээсээ гарахгүй бол, дээр нь энэ эрчтэй даяаршил нэмэгдвэл юун хурлийз. Үхрээр бол бүр ортоом болно биз дээ. Хамгийн гол нь эрлийзснийхээ цаана буй коммунист сэтгэлгээ, коммунист суртлаасаа салах ёстой юм. Бидний салах гээд байгаа коммунист сэтгэлгээг тээж ирсэн нь шинэ буюу крилл үсэг. Үндэснийхээ бичигт шилжинэ гэдэг нь крилл бичгээ таягдан хаях гэж байгаа хэрэг биш шүү дээ. Таягдан хаях юм нь коммунист сэтгэлгээ л байх.

-Үндэсний хэлээ хамгаалсан бодлогогүйгээс хэл нь мөхсөн, хэлнээсээ болоод үндэстэн нь мөхсөн жишээ байдаг уу

-Тарчихсан, үндэстэн ястан байтугай, улс гэх газаргүй болчихсон ардууд буцаж үндэстнээ байгуулаад, алга болчихсон бичгээ эргэж  сэргээгээд өнөөдөр дэлхийн хөгжлийг хошуучлагчдын тоонд орж яваа улс гэвэл жишээ нь Израйль л даа. Нутаг дэвсгэргүй болчихсон, хорвоогоор нэг тарчихсан явсныг нь их гүрнүүд ойлгоод нутаг зааж өгсөн. Тэд хэрвээ улс юм бол үндэсний бичгээ сэргээнэ гээд 100 жил хэрэглээгүй бичгээ буцааж аваад өнөөдөр ийм өндөрлөгт хүрч явна.

-Еврей нар ч айхтар л даа

-Еврей нарыг ухаантай л гэдэг. Гэхдээ бид еврей нарт яаж хүрэхэв дээ гээд өөрсдийгөө хаяанд, үнсэнд хаясан шалз мэт байгаад байж болохгүй. Үгүй яасан, нөгөө дэлхийн талыг эзэлж байсан, хорвоог донсолгож явсан  түүх маань. Зуун жил битгий хэл, саяхан орхисон бичгээ сэргээгээд явахад болохгүй, бүтэхгүй зүйл ерөөсөө байхгүй.

Монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгаа

Эх сурвалж: http://www.khelzokhiol.mn/

О.Самбуудорж

Товч агуулга. Энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний хоёр үеийн эрдэмтдийн судалгааг өгүүлэх болно. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийг судлах нь монгол - энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүн, үгийн утга, гарлыг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой байгаа юм.

Түлхүүр үгс. Монгол судлал, санскрит хэл, санскрит үг, галиг, хэл зохиол, билиг барамид

1. Удиртгал. Монгол - энэтхэг нь эртний соёлын харилцаатай ард түмэн билээ. Үүнийг эртний энэтхэгт үүссэн бурхны шашин, гүн ухаан, анагаах ухаан, хэл, уран зохиол зэрэг их, бага таван ухааны монголд нөлөөлсөн нөлөө, түүгээр дамжин монгол бичгийн болон ардын ярианы хэлэнд орсон олон арван санскрит үг хэллэг гэрчилж байдаг. Монголын эрдэмтэн Аюуш гүүш 1587 онд санскрит, төвд, хятад зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж байгаа үгийг янз бүрээр бичиж буйг нэгдсэн журмаар бичих галиг үсгийг боловсруулсан байна. Энэ галиг нь санскритын үндсэн тавин үсэг төдийгүй, 1212 нийлмэл үсгийг галиглан бичихэд зориулагдсан байдаг (26). Нэрт эрдэмтэн Зая бандида Намхайжамц 1648 онд монгол бичгийн хэл болон ардын ярианы хэлэнд гарсан хувьсал өөрчлөлийг анхаарч бичиг үсгийн шинэчлэл хийж тод монгол үсгийг (Clear script) зохиохдоо санскрит, төвд зэрэг хэлний үгийг монгол хэлээр хэрхэн бичих галиг үсгийг бас боловсруулжээ (6, 14). Ийнхүү эрдэмтэд галиг үсэг боловсруулсан нь монгол хэлэнд санскрит, төвд, хятад зэрэг дорно дахины хэлний үг ихээр орж ирж байсныг харуулах жишээ болдог. Энд дурдаж буй "галиг" (transliteration) – мөн энэ үгээс "галиглах" (to transcribe phonetically) гэсэн үйл үг бас үүсчээ – хэмээх үгийг санкрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үг гэдэг. Өөрөөр хэлбэл санскрит цагаан толгойн эгшиг ба гийгүүлэгчийн аймгийн "али, гали" хэмээх эхний хоёр үсгийн нэр гэдэг байна (26). Ийнхүү харь хэлнээс монгол хэлэнд орж ирж буй үгийг тэмдэглэх үсгийн нэр болох "галиг" хэмээх үг санскрит хэлтэй холбоотой монгол хэлэнд бий болсон байна.

Бид энэ өгүүлэлд монгол хэлэнд орсон санскрит үг, хэллэгийг судалсан монголын эрдэмтдийн судалгааг түрүү үе, дараа үе, одоо үе гэж гурван үед хувааж, эхний хоёр үеийн эрдэмтдийн судалгааны талаар өгүүлэх болно. Учир нь эхний хоёр үеийн эрдэмтэд монгол хэлэнд санскрит хэлний үгс орсон шалтгаан, соёлын учир холбогдол, үгсийн утга, бүрэлдэхүүнийн талаар нэлээд тодорхой өгүүлсэн байна.

2. Түрүү үеийн эрдэмтдийн судалгаа. Энэ үед 20-р зууны 30-аад оноос 1980-аад он хүртэл бүтээлээ туурвиж байсан Б.Ринчен, Ц.Дамдинсүрэн, Ш.Лувсанвандан, А.Лувсандэндэв зэрэг эрдэмтдийн судалгааг хамруулж болно. Эдгээр эрдэмтэд монголын соёл, шинжлэх ухааны талаар гайхамшигтай олон бүтээл туурвисан бөгөөд монголын уламжлалт соёлыг орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйтэй холбон судалснаараа ихээхэн өвөрмөц байдаг. Тэд энэтхэгийн соёл, олон зүйл ухаан монголчуудад нөлөөлсөн байдал, энэ соёл, ухааныг монголчууд өөрсдөө мөн хэрхэн ухаарч хүлээж авсан, монгол нутагт хэрхэн идээшүүлж зохицуулсан зэргийг анхааран судалсан байна.

Тухайн эрдэмтэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг тусгайлан судалж өгүүлснээс гадна, судалгааны бүтээлүүд дотроо санскрит үг, хэллэгийн учир зүй, утгын талаар олонтоо өгүүлжээ. Мөн санскрит судлалаар судлаачид бэлтгэхэд анхаарсан байна. Санскритын уран зохиолыг орчуулагч Ж.Бадраа (20), Ж. Гэндэндарам (10,29), хамба лам Х.Гаадан (2) нарыг Б.Ринчений шавь, санскрит, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбоог судлагч эрдэмтэн Д.Ёндон (5,41), Л.Хүрэлбаатар (23,24,25,36) нарыг Ц.Дамдинсүрэнгийн шавь, хэл шинжлэлч эрдэмтэн Д.Төмөртогоог (22,40) Ш.Лувсанвандангийн шавь, монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн утгыг судлагч, орчуулагч О.Сүхбаатарыг (16,17,18,19) А.Лувсандэндэв, Ш.Бира (1,30) нарын шавь гэдэг.

2.1. Эрдэмтэн Б.Ринчен (1905-1977). Академич Б.Ринчений санскрит судлалаар бичсэн бүтээлүүд гэвэл "Sanskrit in Mongolia" (37), "Unknown Indian Translator of Vikramaditya Tales into Mongolian in the 17^th Century" (38) зэрэг өгүүлэл, энэтхэгт аялсан тухайгаа бичсэн"Өмнө этгээд зорчсон тэмдэглэл" (11), түүнчлэн Калидасагийн "Үүлэн зардас" (9) хэмээх эртний энэтхэгийн яруу найргийг англи хэлнээс монгол хэлэнд орчуулсан зэрэг юм.

Их эрдэмтэн Б.Ринчен эртний энэтхэгийн алдартай яруу найраг "Үүлэн зардас"-ыг монгол хэлээр орчуулж хэвлэхдээ түүний оршилд Энэтхэг - монголын соёлын харилцаатай холбоотой олон зүйлийг өгүүлсэн байна. Монголчууд энэхүү алдартай зохиолтой лавтайяа 14-р зуунаас танилцаж ирсэн, тэгээд Данжуурын монгол ботид байдаг "Үүлэн зардас"-ын орчуулгыг дахиж хэвээр нь, бас өөрөө англи хэлнээс орчуулан хэвлэж байна. Мөн энэхүү зохиолыг одоо Эрдэнипил хамба төвд хэлнээс, Сагаржав гуай хятад хэлнээс орчуулаад байна гэсэн байна.

Түүнчлэн энэ оршилд "Энэтхэгийн эртний бичгийн хэлийг монголчууд өрнө дахинд санскритын судлал бий болохоос хол өмнө судласаар ирсэн баримт олон гарна" (9) гэжээ. Мөн орчин цагийн монгол хэлний зарим зүйр цэцэн үгийг энэтхэгийн соёлтой холбоотой болохыг өгүүлсэн байна. "Найман Намсрай шиг баян" (He is a reach as eight Namsarai) гэдэг зүйр цэцэн үгийн утга гарлыг "Монгол бичигт Намсрайг (Хилэнт эзэн), бас Энэтхэгээр нь Гүвираа гэдэг бөгөөд ардын аман зохиолд Найман Намсрай шиг баян гэж хэлэлцдэг зүйр үг бол Энэтхэгийн домог судлалд (оросоор мифология) Гүвирааг умар зүгийг эзлэгч баялгийн эзэн гэдгээс үндэслэжээ" (9) гэж уг зүйр үгийн гарал үүслийг тайлбарласан байна.

Мөн олон бүтээлдээ монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн талаар өгүүлжээ. "Монгол бичгийн хэлний хэлзүй (Дэд дэвтэр)" гэдэг бүтээлдээ санскрит хэлний "раажа" гэдэг үгийг монголчууд "ранза" гэж дуудах болсон нь монгол бичгийн бичлэгээс болсон үзэгдэл. Учир нь монгол бичигт "а" эгшгийн дараа дахин "a" бичвэл түүнийг санскрит хэл мэдэхгүй энгийн хүмүүс "n" үсгээр унших нь бий. Тэгээд "махараджа" гэж орос ном зохиолд гардаг "их хаан" хэмээсэн үгийг монголчууд "махаранза" гэж дуудах заншил бий болсон гэжээ (13). Түүнчлэн монгол хэлний "мэд-" (to know) гэдэг үгийг санскрит хэлний "véda" гэдэг үгтэй гарал нэг гэж бичсэн байна (13).

Мөн "Монгол бичгийн хэлний зүй (Тэргүүн дэвтэр)" номынхоо 99-104-р талд "Энэтхэгийн арван зургаан эгшиг хийгээд гучин дөрвөн гийгүүлэгч үсүгүүд гишүүнлүгээ сэлт оршива" гэдэг монгол цагаан толгойн тухай дэлгэрэнгүй өгүүлжээ. Үүнд, "Энэтхэг, төвд үсгээр бичсэн зүйлийг Аюуш гүүшийн галигаар тэмдэглэх нь европын латин галигаар тэмдэглэхлүгээ ширхэгийн ч зөрөөгүйг үзэхэд сонин бөгөөд монголчуудын энэтхэгийн судлал, төвдийн судлал тухайн үед өндөр байсныг гэрчлэн үзүүлж, арван зургадугаар зууны үеийн хэлний шинжлэлтэн Аюуш гүүш европ нөхдөөсөө бараг хоёр зуугаад жилийн өмнө тэдний галиглах зарчмыг монгол үсэгтээ хэрэглэсэн байнам" (12) гэж үнэлсэн байна.

2.2. Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн (1908-1986). Академич Ц.Дамдинсүрэн энэтхэг, монголын соёлын харилцаатай холбоотой олон бүтээл туурвижээ. Түүний заримаас өгүүлбэл "Рамяана монголд дэлгэрсэн нь (Ramayan in Mongolia)" (4,35), Дандины "Зохист аялгууны толь" (32) "Shambala, a happy land of legends" (33), "Several words of Tantrism" (34) зэрэг бүтээлүүд болно.

Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн "Монгол хэлэнд орсон төвд үгс" гэдэг бүтээлдээ монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн соёлын учир холбогдлыг өгүүлээд санскрит үгсийг төвд хэлний болон сонгодог монгол болон шинэ бичгийн хэлтэй харьцуулж утгыг нь орос хэлээр орчуулсан байна. Монголчууд бурхны шашны номыг төвд хэлнээс орчуулахдаа төвд нэрийн оронд санскрит үгийг авч байсан гэжээ. Тухайлбал, "Монголын хаад нь орчуулагч нарт туслахын тулд Энэтхэг орноос самгарди хэлний мэргэжилтэн багш нарыг урин ирүүлж монгол сэхээтэн, орчуулагчид самгарди хэлийг чармайн суралцаж, зарим нь монголчуудыг сургахад зориулан самгарди хэлний зүй, сурах бичиг зэргийг зохиож байсан байна. Ингээд XIV зууны орчмоос монгол хэлэнд самгарди нэр томьёо маш олноор нэвтэрч орсон байна. Үүний зарим жишээг үзүүлье:

Санскрид хэл. ḳsaṇa Санскрид хэл. sūtra

Төвд хэл. skadcig Төвд хэл. mdo

Монгол бичиг. gšan Монгол бичиг. sudur

Халх монгол. агшин (мгновение) Халх монгол. судар (книга) (3) гэж харьцуулан бичсэн байна.

Одоо мартагдаж буй санскрит үгийн тухай "Долоон гаригийн нэрийг урьд самгарди хэлээр авч хэрэглэсэн боловч мөн гаригуудын төвд нэр нь ярианы хэлээр дамжиж бичгийн хэлэнд ороод уг самгарди нэрийг бичгийн хэлнээс шахан гаргаж байна" (3) гэжээ. Мартагдсан болон монгол хэлэнд хэвшээгүй зарим нэр томьёоны тухай өгүүлэхдээ "Самгарди хэлний наёд, колти зэрэг тооны үгийг урьд XIV зууны үед монгол хэлэнд зээлдэн авсан боловч тэр нь олонд дэлгэрэн хэрэглэгдэж чадаагүй" (3) гэжээ.

Тэрбээр энэ өгүүлэлдээ уйгар, төвд, санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийг толь болгон жагсаан бичихдээ 60 гаруй санскрит үгийг хамруулсан байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгийг санскрит үг, түүнтэй утга тохирох төвд үг, монгол бичгийн болон кирилл бичгийн хэлээр бичээд хаалт дотор утгыг нь орос хэлээр орчуулсан байна. Жишээ нь:

"Санскрит. abhiṣeka Санскрит. abhayāsa

Төвд. dbang Төвд. vāsanā

Уйгар-Монгол. abisiɣ Монгол. abiyas

Халх. авшиг (посвящение) Халх. авьяас (способность)..." (3) гэх мэт.

Эрдэмтэн Ц.Дамдинсүрэн шинжлэх ухааны нээлтийн чанартай бүтээл болох "Рамаяна монголд дэлгэрсэн нь" бүтээлээ монгол, энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн учир зүйд бүхэлдээ зориулсан байна. Энэ бүтээл энэтэхэгийн алдарт тууль Рамаяна монгол оронд тархсаныг шинжлэх ухааны талаас нээн илрүүлсэн бүтээл бөгөөд монгол, энэтхэг туульсын харилцан нөлөөлөл, монгол ардын үлгэрийн өгүүлэмжийг судлахад онолын судалгааны хэрэглэгдэхүүн болж байгаа юм. Мангасын дүрийг монгол, энэтхэг туульсын нийтлэг дүр гэж болно. Рамаянын туульсын тухай Ц.Дамдинсүрэн багш бичихдээ "Рамаянын хуучирдаггүйн шалтгаан нь түүний яруу сайхан хэлээр баатар зориг, бат найрамдал, үнэн янаг сэтгэлийг магтан дуулсан явдалд л байх шиг байна. Энэ найраглал одоогийн уншигч, сонсогч, үзэгч нарын сэтгэлийг урьд мянга мянган жил долгилуулсаар ирсний адил долгилуулан хөдөлгөсөөр байна" (4:6) гэж магтан өгүүлсэн байна.

Энэ бүтээл нь монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн оноосон нэрийг судлахад ихээхэн ач холбогдолтой юм. Зохиогч өөрөө ч "Оноосон нэрийн орчуулга" гэсэн тусгай хэсгийг бичжээ. Тэрээр "Санскрит хэлний оноосон нэрийг төвд хэлэнд утгачилан орчуулах явдал төвд ном сударт эрт цагаас журам болж тогтсон байна. Төвд хэлнээс номыг монгол хэлэнд орчуулахдаа мөн оноосон нэрийг хааяа утгачлан орчуулах ба ихэнхдээ уг санскрит нэрийг сэргээн бичих заншил тогтсон байна" (4:65) гэжээ. Жишээ нь:

"са. ашока,

тө. bza' shing,

мо. ашока.

са. сиддха,

тө. dngos grub,

мо. шиди..." (4:67) гэх мэт.

2.3. Эрдэмтэн Ш.Лувсанвандан (1910-1983). Академич Ш.Лувсанвандан эртний энэтхэгийн гүн ухаан, Панины хэлзүйн талаар өөрийн бүтээлдээ олонтоо өгүүлсэн билээ. Энэтхэгийн гүн ухаантан Нагаржунын "дундад үзэл" (Madhyamika) -ийг тайлбарлах явцдаа санскрит хэлний олон үг хэллэгийн утгын талаар өгүүлсэн байна. Жишээ нь, "Энэтхэгийн хэлээр "праджна парамита" гэсэн үгийг монгол бичгийн хэлээр "билиг-үн чинаду хязгаараа хүрэгсэн", "билиг барамида" гэж орчуулсаар иржээ. Энэтхэгээр праджна гэсэн нь "пра" гэж энэтхэг-европын хэлний "анхны, эхний, дээд" гэсэн утгатай угтвар, "джна" гэж орос хэлний "знать, знание" гэсэн үгстэй язгуур нэгтэй үг хоёроос бүрэлдсэн үүсмэл үг. Парамита гэсэн нь "парам" гэж мөн энэтхэг-европын хэлний "нөгөө этгээд, нөгөө эрэг" гэсэн утгатай, "ита" гэж "хүрсэн" утгатай хоёр үгээс бүрэлдсэн мөн үүсмэл үг болно. ...Гэвч монгол энэтхэг хоёр үгийг хольж товчхоноор "билиг барамид" гэж хэлж заншсан байна" (7) гэж тухайн үгсийн утгыг нарийн тайлбарласан байна.

Мөн энэ бүтээлд "...Дундад үзлийн ёсонд аливаа юм үзэгдлийн эсрэг тэсрэг хоёр талыг илбийн бие (мая) буюу өнгө бие (рунам), хувилгаан бие (нирмана-кая), сансар, инагуухь бие (самврти-сатья) гэх мэтээр нэрлэж, уул эсрэг хоёр талын нэгдлийг хоосон чанар (шуньтя), номын бие (дарма-кая), нирван (нирвана), үнэмлэхүй үнэн (парамарта-сатья) гэж янз бүрээр нэрлэдэг байна" (7) гэж энэтхэгийн гүн ухааны ойлголтыг тэмдэглэсэн олон үг хэллэгийн учир үалтгааныг тайлбарлажээ.

Их эрдэмтэн Ш.Лувсандандан Панины хэлзүйг судалгаандаа ашиглаж байв. Ш.Лувсанвандан багшийн Нагаржунагийн онолд дулдуйдан бичсэн "Фонемийн онолын тухай асуудалд" зэрэг олон өгүүллийг эрдэмтэд хэл шинжлэлд нээлт болсон бүтээл гэж дүгнэсэн билээ (15).

2.4. Эрдэмтэн А.Лувсандэндэв (1927-997). Нэрт эрдэмтэн А.Лувсандэндэвийн санскрит судлалаар туурвисан бүтээлүүдээс хамгийн алдартай нь түүний орос хэлээр бичсэн "Санскритизмы в диалектах монгольского языка (Монгол ярианы хэл, нутгийн аялгуунд орсон санскрит үгс)" өгүүлэл юм.

Энэ өгүүлэлдээ санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийг утгаар нь "гаригийн нэрс, ургамлын нэрс, эрдэс баялгийн нэр томьёо, газар усны нэр, өргөн хэрэглээний үгс, домгийн ойлголтын нэрс, шашин-тахилын нэр томьёо, хүний нэрс" гэж 8 ангид хувааж, анги бүхэнд санскрит үгсийг монголчуудын ярианы хэлэнд хэрхэн дууддаг, монгол бичгийн хэлэнд яаж бичдэг, мөн санскрит бичлэг болон санскрит үгийн утгыг орос хэлээр орчуулжээ. Тухайлбал, "Өргөн хэрэглээний үгс: на. (Нутгийн аялгуу). агшин, мо. (Монгол бичиг). ɣšen, санс. (Санскрит). ksana "түр зуур, хоромхон зуур"., на. эрдэнэ, мо. erdeni, санс. ratna "үнэт зүйл"., на. дагшин, мо. daɣšin, санс. daksinā "ариун, зөв тал"., на. зандалчин, мо. jandalčin, санс. candāla "дээрмчин, алуурчин", на. шарил, мо. šaril, санс. śarira "шарил, чандар"., на. лав, мо. lab, санс. labhā "үнэн, яг"., на. хумх, мо. qumqa, санс. kubhaka "жижигхэн домбо" (8) гэх мэтээр жагсаан бичсэн байна.

Эрдэмтэн А.Лувсандэндэв монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн хэлбэрийг ажиглаж зарим үгсийг согд, уйгараар дамжин орж ирсэн гэж үзжээ. Түүнчлэн 1305 онд Чойжи-Одсэрийн орчуулсан Bodhicaryāvatāra -гийн орчуулгын төгсгөлийн үгэнд дурдсанаар "Түүгээр ч үл барам Чойжи-Одсэр бүхэл бүтэн тогтолцоотой санскрит ба санскритаас хуулбарласан нэр томьёог хэрэглэжээ" (8) гэж дүгнэсэн байна.

Монголын феодалын нийгмийн шашин, төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёлын нөлөө, монголд байсан энэтхэг лам нар их үүрэг гүйцэтгэсэн гэжээ (8).

3. Дараа үеийн эрдэмтдийн судалгаа. Энэ үеийн эрдэмтдийн судалгааг ихэнхдээ өмнөх үеийн эрдэмтдийн шавь нарын судалгаа гэж болно. Цаг хугацааны хувьд 1970-аад оноос хойш судалгааны бүтээл туурвисан судлаачид байдаг. Тухайн үеийн эрдэмтэд өмнөх үеийн эрдэмтдийн судалгааг үргэлжлүүлснээс гадна монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн утга, дуудлага, бичлэгийг анхааран судалсан байна.

3.1. Эрдэмтэн Д.Төмөртогоо (1938-). Академич Д.Төмөртогоо олон бүтээлдээ санскрит үг хэллэгийг жишээ татан дурдсан бөгөөд "XIII-XIV зууны монгол бичгийн дурсгал дахь самгард үгсийн бичлэгийн онцлог" гэсэн судалгааны өгүүллийг бичжээ. Энэ өгүүлэлдээ "XIII-XIV зууны монгол бичгийн дурсгалд тохиолдож буй самгард гаралтай үгсийн бичлэгийн байдлыг ажиглан үзвэл:

1. Эх хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан үгс

2. Монгол хэлний хэвшлийг олсон үгс гэж хоёр үндсэн хэсэгт хуваан үзэж болмоор байна." (22) гэжээ. Тэгээд эх хэлнийхээ онцлогийг хадгалсан үгсийн талаар "Бидний бодоход XIII-XIV зууны монгол бичгийн хэлэнд дөнгөж шинэ тутам орж ирээд байсан аман ярианы хэлэнд хэвшиж амжаагүй байсан үгсийг тийнхүү эх хэлнийх нь онцлогийг аль болохоор харгалзан бичиж байсан бололтой" (22) гэсэн байна. Ийм үгэнд авианы талаар онцын өөрчлөлт байдаггүйг дурдаад "Харин самгард хэлний үгийн эцсийн –a -г их төлөв –i -гээр буулган бичжээ.

Мо. anandati (12jok.) <Са. ānandita

Мо. badmi (12jok. 31a) <Са. padmā ..." (22) гэх мэтээр өгүүлсэн байна.

Түүнчлэн монгол хэлний хэвшлийг олсон үгс нь "...зөвхөн бичгийн хэлээр барахгүй, бас аман ярианы хэлэнд нэвтрэн орсон үгс юм." (22) гэжээ. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн авианы хувиллыг "-a-гаас –i болж хувирсан нь, -e-гээс –i болж хувирсан нь, u-гаас a болж хувирсан нь..." гэх мэтээр өгүүлээд зохих жишээг хавсаргажээ. Жишээ нь: "-dh-ээс –d болсон нь:

Мо. boddi (12 jok. 3a.2) <Са. boddhi

Мо. diyan (12 jok. 4a.16) <Са. dhyana

Мо. maɣada (12 jok. 32a) <Са. magadha

Мо. ɣandarvis (BA. 161b.10) <Са. gandharva" (21) гэх мэт.

3.2. Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар (1945-2010). Эрдэмтэн Л.Хүрэлбаатар энэтхэг, төвд, монголын уран зохиолын харилцаа холбооны талаар олон бүтээл туурвиж "Монгол хэлэнд орсон санскрит үг" гэсэн тусгай өгүүллийг бичжээ. Монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийн тухай өгүүлэхдээ 1. Санскритээс зээлдсэн үгийн он цагийн асуудалд 2. Санскритээс зээлдсэн үгийн бүрэлдэхүүн 3. Санскрит үгийг зээлэх болсон шалтгаан 4. Санскрит үгийн хэрэглэгдэх байдал 5. Санскритээс монгол хэлэнд шингэсэн үгсийн авианзүйн тогтолцоо гэсэн хэсэгт хуваан бичсэн байна.

Эхний хэсэгт "Монгол бичгийн хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үгсийн он цагийг бүрэлдэхүүний байдал, бичлэгийн онцлогоор нь XIV зуун ба түүнээс өмнөх нэн эртний үе, Аюуш гүүшийн галиг гарснаас хойшхи сонгодог монгол бичгийн үе гэж ялган үзэж болно" (23) гэж тэдгээрийн шалтгааныг тайлбарласан байна.

Санскритээс зээлдсэн үгийн бүрэлдэхүүнийг "Ном соёлын зүйлийн нэр, одон гариг галав ертөнцийн нэрс, эрдэнийн чулуулгийн нэрс, амьтан ургамлын нэрс, буддын гүн ухааны зарим хийсвэр нэр томьёо, бурханы шашин түүний ахуй амьдралтай холбоотой нэвтэрсэн үгс, домгийн тэнгэр бурхан, ад тамын нэрс" (23) гэсэн утгын ангид хуваагаад санскрит үгсийн жишээг жагсаажээ.

Энэ судалгаагаа "Нэгд, монголд бурхны шашин түрүү үед дэлгэрч байсан цагаас нэвтэрч эхэлсэн санскрит үгс нь дундад эртний монгол бичгийн хэлний (XIII-XIV зууны) дурсгалд бат тогтвортой хэвшин хэрэглэгдэж байжээ. Хоёрт, нэгэнт монгол хэлэнд нэвтэрсэн санскрит үг нь тухайн хэлний авианзүйн тогтолцоонд бүрэн орж улмаар монгол хэлний үгсийн санг баяжуулан чадваржуулж байна" (23) гэж дүгнэжээ.

Түүнчлэн "Зарим эмийн ургамлын нэр томьёо" гэдэг өгүүлэлдээ монголчуудын 1742 онд зохиосон "Мэргэд гарахын орон" (mKhas pa'i 'byung dnas) гэдэг журамлах тольд орсон санскрит, төвд, монгол эмийн ургамлын нэрсийн учир шалтгааныг өгүүлсэн байна. Тухайлбал, санскрит хэлний tikta хэмээх үгийг монгол хэлээр "гашуун" гэж орчуулалгүй санскрит хэлээр нь "дэгд" гэж авсан нь монголын олон гашуун ургамалтай андуурахтай холбоотой байсан учир орчуулаагүй авсан нь оновчтой болсон байна (24) гэж үзсэн байна.

3.3. Эрдэмтэн О.Сүхбаатар (1945-2005). Утга судлаач, толь зүйч эрдэмтэн О.Сүхбаатар монгол хэлэнд орсон санскрит үгийн талаар хэд хэдэн өгүүлэл, ганц сэдэвт зохиолыг бичиж, санскрит зэрэг дорно дахины хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгсийн "Харь хэлний үгийн толь"-ийг зохиосон байна. Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монголжсон санскрит үгс" гэдэг өгүүллээ монгол хэлэнд орсон санскрит үгсийг утгаар нь зүйл хуваан өгүүлснээс гадна, санскрит хэлнээс орчуулан монгол хэлээр нэр томьёо тогтоож байсныг өгүүлжээ. Тухайлбал монгол хэлний сансрын орон зайг нэрлэх "огторгуй" буюу < "огт, оргүй" гэсэн бүтэцтэй гэдэг үгийг санскрит хэлний "antariksha < antar, -iksha" гэсэн хоёр үгийн орчуулга гэж үзсэн байна. Түүнчлэн "Түүнээс гадна монгол, санскрит хоёр хэлнээ утга, дуудлагаараа ойролцоо үгс мэр сэр байх боловч чухам аль хэлнийх нь болохыг оноон тогтоох аргагүй байна. Үүнд:

Монгол хэл Санскрит хэл

гар kara

гэр grha

муурч (унах) muccha

сүндэр sundar (сүрлэг жавхлант)" (16) гэж өгүүлсэн байна.

Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монгол бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар уламжлал" гэдэг өгүүлэлдээ "Бидний бүртгэснээр "Монгол хэлний товч тайлбар толь" (27) -д зөвхөн санскрит үг, нэр томьёоны зүйл 180 орчим байгаагийн 60 орчим нь орчин цагийн монгол утга зохиолын болон ярианы хэлэнд идэвхтэй хэрэглэгдэж байна" (18) гэжээ. Монгол хэлэнд санскрит хэлний нэг үгийг янз бүрээр бичиж байгааг уйгар хэлний уламжлал болохыг өгүүлжээ. Жишээ нь:

Уйгар бичгийн хэл Монгол бичгийн хэл

čitik-čatik-čatak-čatïk čadik-čadiɣ-cedik

šastr-šastir-šastir-šastïr sastir-šasdir-šastir

batir-badir badir-badar... гэх мэт. (16)

"Монгол хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн хувьсал" өгүүлэлдээ санскрит үгсийн утга монгол хэлэнд хэрхэн хувьсан өөрчлөгдсөн, өргөжсөн, явцуурсан зэргийг нарийвчлан өгүүлсэн байна. Санскрит хэлний mudra гэдэг үг нь монгол хэлэнд "гар"-ын хүндэтгэл үг болсон бөгөөд мутарлах "гарын үсэг зурах", мутрын тэмдэг "гарын үсэг" гэдэгт санскрит хэлний утга нь үлджээ гэж үзсэн байна (17).

Тэрбээр санскрит хэлнээс (A) монгол хэлэнд (B) орсон үгийн утгыг AB-гийн огтлолын харьцаагаар тодорхойлж болох ба огтлолын харьцаа нь их байвал хоёр хэлний үгийн утга нь ойр, огтлолын харьцаа бага байвал хоёр хэлний үгийн утга хэр холдож буйг харуулах жишээ гэжээ.

Эрдэмтэн О.Сүхбаатар "Монгол хэлний харь үгийн толь" бүтээлдээ санскрит хэлнээс монгол хэлэнд орсон үгийн утгыг дараах байдлаар тайлбарлан бичсэн байна. Тухайлбал,

"Гараг I сам. graha; 1. Долоо хоногийн өдрийг ээлжлэн эзлэх нэр; 2. Нарны аймгийн ертөнцийн нэр." (19) гэх мэт.

Жич, энд үл өгүүлсэн одоо үеийн эрдэмтдийн судалгаанд Ж.Сэржээ "Монгол хүний санскрит нэр" гэсэн өгүүллийг бичжээ (20). Мөн эрдэмтэн P.Stobdan "Sanskrit Names in Mongolia" гэсэн сонирхолтой өгүүллийг бичиж монголд хэвлүүлжээ (39). Багш Д.Бүрнээ "Монгол хэлэнд орсон хоёр төвд үгс" (31) гэсэн өгүүллийг бас бичсэн байна.

4. Дүгнэлт. Дээрх судалгаанаас үзэхэд монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг ихэнхдээ Монгол улсын Шинжлэх Ухааны Академийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн эрдэмтэд орчин үеийн шинжлэх ухааны онол, арга зүйтэй холбон судалсан байна. Иймд тус хүрээлэнгийн эрдэмтэд монголын санскрит судлалд онцгой байрыг эзэлж байна. Тухайн эрдэмтдийн судалгааг цаг хугацааны хувьд түрүү үе (20-р зууны 30-аад оноос 1980-аад он хүртэл), дараа үе (Түрүү үеийн эрдэмтдийн шавь нар буюу 1970-аад оноос хойших судалгаа), одоо үе (Дараа үеийн эрдэмтдийн шавь нар)гэж гурван үед хувааж болох байна. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийг судлах нь монгол – энэтхэгийн соёлын холбоо, монгол хэлний үгийн сангийн бүрэлдэхүүн, үгийн утга гарал, улирал хувьсал, соёл судлалд ихээхэн ач холбогдолтой болох нь бидний дурдсан жишээ баримтаас тодорхой мэдэгдэж байна. Монгол хэл олон хэлтэй холбоо харилцаатай байсны нэг хэл нь санскрит хэл болж байна.

Түүнчлэн монгол хэлэнд орсон санскрит үг хэллэгийн түүхийг нэгдүгээр үе (эрт үеэс 13-р зуун), хоёрдугаар үе (13,14-р зуунаас 17, 18-р зуун), гуравдугаар үе (17, 18-р зуунаас хойш) гэж гурван үед хувааж болох ажээ. Энэ нь тухайн үгсийн дуудлага, бичлэгээр юуны өмнө нотлогддог байна. Монголын феодалын нийгмийн шашин төрийг хослон барих ёс бүрэлдэн тогтоход энэтхэгийн соёл ихээхэн нөлөөлсөн байна. Монгол улст санскрит судлалаар шинэ үеийг бэлтгэх нь монголын түүх, соёл, гүн ухаан, хэл судлалд ихээхэн ач холбогдолтой байгаа юм. Үүнд өмнө өгүүлсэн эрдэмтдийн судалгаа ч харуулж байна.

НОМ ЗҮЙ

1.       Бира Ш. Образ индии у монголов. –"India and Mongolia", Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 49-68

2.       Гаадан Х. Зохист аялгууны толин дахь адилтгал, зүйрлэл. Уб., 1986

3.       Дамдинсүрэн Ц. Монгол хэлэнд орсон төвд үгс. –"Олон улсын Монгол хэл бичгийн эрдэмтний анхдугаах Их хурал. 1-р дэвтэр. –"Studia Mongolica". Tomus. II, Уб., 1961. 57-85

4.       Дамдинсүрэн, Рамаяана монголд дэлгэрсэн нь. Уб., 1976

5.       Ёндон Д. Төвд-монголын уран зохиолын харилцааны асуудалд. Уб., 1980. 221 тал.

6.       Лувсанбалдан Х. Тод үсэг, түүний дурсгалууд. Уб., 1975. 356 тал

7.       Лувсанвандан Ш. Мадхьямика хэмээх дундад үзэл. –"Философи эрхийн асуудал". Уб., 1977. 83-92

8.       Лувсандэндэв А. Санкритизмы в диалектах монгольского языка. –"Хэл бичгийн ухааны зарим асуудлууд II". Уб., 1980 (1983). 118-124, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 28-35

9.       Калидас. Үүлэн зардас. Орчуулсан Б.Ринчен. Улаанбаатар, 1962. 207 тал

10.   Калидас. Шакундала. Орчуулсан Ж.Гэндэндарма. Улаанбаатар. 1995. 159 тал

11.   Ринчен Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Тэргүүн дэвтэр. Уб. 1964. 246 тал

12.   Ринчен. Б. Монгол бичгийн хэлний зүй. Дэд дэвтэр. Авианзүй. Уб. 1966. 404 тал.

13.   Ринчен. Б. Өмнө этгээд зорчсон тэмдэглэл. Уб., 1958. 88 тал

14.   Самбуудорж О, Хашимото М. Тод үсгийн бичгийн хэл. Осака. 2005. XI+241 тал

15.   Санжаа Ж. –"Ш.Лувсанвандан, Монгол хэлний авианзүйн онол практикийн асуудлууд" Уб., 2002. 16-17

16.   Сүхбаатар О. Монголжсон санскрит үг. –"Studia Mongolica". T.VIII. Уб., 1982. 180-189, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 54-62

17.   Сүхбаатар О. Монгол хэлнээ орсон зарим санскрит үгийн утга зүйн хувьсал. –"Studia Linguae et Literarum". T.XX, Уб., 1987. 84-97, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 74-82

18.   Сүхбаатар О. Монгол бичгийн хэлэнд орсон санскрит үгсийн уйгар уламжлал. –"Studia Linguae et Literarum". T.XXI, Уб., 1988. 70-79, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 63-73

19.   Сүхбаатар О. Монгол хэлний харь үгийн толь. Уб., 1997. 233 тал.

20.   Сэржээ Ж. Монгол хүний санскрит нэр. –"Шинжлэх Ухааны Академийн мэдээ". №2. Уб., 1991. 45-51, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 83-91

21.   Таагүүр Т. (Rabindranath Tagore), Өргөлийн дуулал. Орчуулсан Ж.Бадраа. Улаанбаатар. 2003. 104 х.

22.   Төмөртогоо Д. XIII-XIY зууны үеийн монгол бичгийн дурсгал дахь самгарди үгсийн бичлэгийн онцлог. –"Studia Linguae et Literarum". T.VII. Уб., 1970 (1969). 209-219, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 36-45

23.   Хүрэлбаатар Л. Монгол хэлэнд орсон санскрит үг. –"Олон улсын монголч эрдэмтдийн III Их хурал". III боть. Уб., 1979. 268-273, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 46-53

24.   Хүрэлбаатар Л. Зарим эмийн ургамлын нэр томьёо. –"Studia Linguae et Literarum" T. XXII. Уб., 1988. 121-139, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 149-163

25.   Хүрэлбаатар Л. Энэтхэг, төвд, монгол сургаалын зохиолын хэлхээ холбоо. –"Хэл зохиол судлал" боть, 2-р дэвтэр, Улаанбаатар. 1987.

26.   Цагаансар. Али гали үсгийн судалгаа. CORPUS SCRIPTORUM. Tomus IV. Улаанбаатар. 2005. 79 тал.

27.   Цэвэл Я. Монгол хэлний товч тайлбар толь. Уб., 1966. 999 тал

28.   Шагдарсүрэн Ц. Монгол үсэг зүй. Тэргүүн дэвтэр. Улаанбаатар. 1981

29.   Шарма. Таван сургамж (Панчатантра). Орчуулсан Ж.Гэндэндарма. Улаанбаатар. 1972. 327 х.

30.   Bira Sh, Sikhbaatar O. On the Tibetan and Mongolian Translations of Sanskrit Grammatical Works. Indolojica Taurenensia, vol. VII, pp. 127-137

31.   Burnee D. About two Sanskrit words in the Mongolian Language. –"India and Mongolia" Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 261-265

32.   Damdinsürüng Tse. Dandin's kāvyādarśa and it's commentaries (Dandin-u jokistu ayalɣun-u toli ba tegün-ü tayilburi-nuɣud-un tuqai tobči medege). –"Studia Mongolica". Tomus. IV. Уб., 1962. 3-24

33.   Damdinsürüng Tse. Shambala, a happy land of legends. -"Zentralasiatische Studien II, Wiesbaden, 1977.

34.   Damdinsuren Tse. Several words of Tantrism. –"Materials of Tibetan". Budapest. 1978

35.   Damdinsuren Tse. Ramayana in Mongolia. -"Indolojical studies in the MPR", Уб., 1979. 29-35

36.   Khurelbaatar L. Mongolian and Tibetan commentaries on Dandin's "Kavyādarśa" 204-211

37.   Rincen B. Sanskrit in Mongolia. –"Studies in Indo-Asian Art and Culture". Vol.3. New-Delhi, 1974. 91-103. -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 7-22

38.   Rincen B. Unknown indian translator of vikramaditya tales into Mongolian in the 17th century. –"Studies in Indo-Asian Art and Culture". Vol.1. New-Delhi, 1972. 205-209. -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 23-27

39.   Stobdan P. Sanskrit Names in Mongolia. –"India and Mongolia" Red. Sh.Bira. UB. 1989. Pp. 212-228, -"Монгол хэлэнд орсон, санскрит, төвд үг". Уб., 2007. 96-105

40.   Tumurtogoo D. Indian Linguistical works in the Mongol Tanjur –"India and Mongolia", Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 229-232

41.   Yondon D. Indolojical Studies in Mongolia. –"India and Mongolia", Red. Sh.Bira. Уб., 1989. 312-323, -"Indolojical studies in the MPR", Ulaanbaatar. 1979. 36-44

Эх сурвалж: http://www.khelzokhiol.mn/