ХЭЛ, СОЁЛ БА ОРЧУУЛГЫН ТАЛААР ЗАРИМ АЖИГЛАЛТ

"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

Ä. Öýåýðýãçýí, äîêòîð (Ph. D), ïðîôåññîð.

Ìîíãîë áà Îðîñын àðä ò¿ìíèé ñî¸ëûí èõ ºâ áîëñîí ìîíãîë áà îðîñ õýëèéã 1970-ä îíû ¿åýýñ ýõëýí õàâñðàãà õýëøèíæëýëèéí ¿¿äíýýñ çýðýãö¿¿ëýí ñóäàëæ èðñýí áºãººä ýíý ñóäàëãààíû ýõ ¿¿ñâýðèéã òàâüñàí èõ ýðäýìòýäèéí òîîíä Ñ. Ãàëñàí, Ä. Äàøäàâàà, Ä. Öýäýíäàìáà, Á. ×óëóóíäîðæ, Ý. Ðàâäàí íàðûã ç¿é ¸ñîîð íýðëýõ õýðýãòýé. Ýäãýýð ñóäàëãàà íü òîãòîëöîîíû õóâüä õî¸ð ººð ÿçãóóðò õàìààðàõ ìîíãîë áà îðîñ õýëíèé àâèàí ç¿é, ¿ã ç¿é, ºã¿¿ëáýð ç¿éí òàëààð øèíæëýõ óõààíû àðâèí èõ áàðèìò ìàòåðèàë öóãëóóëæ, òýäãýýðò àíàëèç õèéæ Ìîíãîëûí õýëøèíæëýëä öîî øèíý àëõàì áîëñîí þì.

Õýë áîë ñî¸ëûí íýã á¿ðýëäýõ¿¿í õýñãýýñ ãàäíà ñî¸ëûí òóñãàë ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíý óòãààðàà àëèâàà õýë íü òóõàéí àðä ò¿ìíèé àìüäðàõ óõààí, îðøèí òîãòíîõ àðãà óõààíû öîãöîñ áîëñîí ñî¸ëûã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã áèëýý. Àëèâàà ¿íäýñòíèé ñî¸ë íü ¿íäýñíèé îþóí óõààí, ¿íäýñíèé ñýòãýëãýý, ¿íäýñíèé ìýäðýìæèéã ººðòºº àãóóëæ áàéäàã áèëýý. Äýýðõè ñàíààã öààø íü äýëãýð¿¿ëýýä ¿çâýë ìîíãîë áà îðîñûí àðä ò¿ìíèé õóâüä:

• àìüäðàëûí õýâ ìàÿã (ñóóðèí áà í¿¿äëèéí àìüäðàë)
• õ¿ðýýëýí áóé áàéãàë îð÷èí, öàã àãààð, ãàçàð ç¿éí íºõöºë áàéäàë (ìîíãîë÷óóäûí õóâüä Àçèéí óóäàì, óñã¿é õýýð òàë, ýðñ òýñ óóð àìüñãàë, òà÷èð ºâñ, ìîäã¿é  äîëãîä, îðîñóóäûí õóâüä 70 ãàðóé õóâü íü Ñèáèðü õýìýýõ îé òàéãààð õó÷èãäñàí ºðãºí óóäàì îéò òàë, óóëñ, ºðãºí ãîë ìºðºí, тэнгис, öýëãýð íóóð, íàìàã, îé)
• ýðõëýí áóé àæ àõóé (Îðîñóóäûí õóâüä ãàçàð òàðèàëàí, ãàõàé, òàõèà, æèìñ íîãîî, ìîíãîë÷óóäûí õóâüä í¿¿äëèéí ãîëäóó таван хошуу ìàë àæ àõóé)
• îðîí ñóóö, èäýõ õîîë õ¿íñ (äýíä¿¿ îéëãîìæòîé æèøýý òóë òàéëáàðëààä õýðýãã¿é ìýò áîëîâ÷ îðîñóóä суурин байшинд сууж íîãîî, æèìñ, çàãàñ, òàõèà, ¿õýð, ãàõàéí ìàõ зэргээр хоол хүнс хийх бол, ìîíãîë÷óóä уугуул соёл нь нүүдлийг мал аж ахуй эрхэлж ãóðèë, õîíü ¿õýð çîíõèëñîí ººõëºã ìàõ, мөн öàãààí èäýý гол хүнс тэжээл болдог)

çýðýã суурь õ¿÷èí ç¿éë¿¿äýýñ õàìààðààä ìîíãîë÷óóäûí õóâüä малын билчээр даган áàéíãà í¿¿äýëëýí õóâèðàõ àìüäðàëûí ýðõýýð ¿¿ñýí òîãòñîí àìüäðàëòàéãàà èæèë òîãòâîðã¿é, èäýâõã¿é í¿¿äëèéí ñýòãýëãýý, îðîñóóäûí õóâüä áàéãàà þìàà òîðäîí ñàéæðóóëæ áîëîâñðîíãóé áîëãîí òîõèíóóëàõ áàéãàëòàéãàà çîõèöîí àìüäðàõ á¿òýýë÷ ñóóðèí ñýòãýëãýý çýðýã àìüäðàëûí ïðîãðàì÷ëàë áîëñîí áºãººä ôóíäàìåíòàë ãýæ õýëæ áîëîõ ¿ç¿¿ëýëòýýðýý ººð õîîðîíäîî ÿëãààòàé áàéíà.

Äýýðõýýñ õàðàõàä õýë íü ñî¸ëûí òóñãàë ãýæ ¿çâýë ýíý òóñãàë íü çàð÷ìûí õóâüä ÿëãààòàé áàéõ íü àðãàã¿é. Æèøýý íü “öàñ“ ãýäýã áàéãàëûí õóð òóíäàñûã ìîíãîë÷óóä ãàé ãàìøèã, “çóä” õýìýýí õ¿ëýýæ àâäàã, ýíý öàñíààñàà ä¿ðâýí çóãòààæ àéäàã áàéõàä, îðîñóóäûí õóâüä öàñ áîë äàðàà æèëèéí óðãàöûí ýõ ¿¿ñâýð áàéäàã. Ìîíãîë öàñààð “Ñíåãîâèê” ãýäýã öàñàí õ¿íèéã õèéæ áîëîõã¿é. ßàãààä ãýâýë õóóðàé õ¿éòýí àãààðò áàéãàà öàñ õîîðîíäîî áàðüöàëäàõã¿é. Îðîñûí öàñààð áîë “ñíåãîâèê” õèéæ áîëíî.

            Îðîñóóäûí õóâüä áîë “Âåñíà” ãýäýã ¿ãèéí öààíà òºðºõ àññîöèàöè íü ìîíãîë õ¿íä “õàâàð” ãýäýã ¿ãèéí öààíà òºðºõ àññîöèàöààñ ººð þì. Ãýòýë òîëü áè÷èãò èéì òºðëèéí ìýäýýëëèéã òóñãàõã¿é áºãººä æèðèéí çààõ àðãà, ò¿ãýýìýë ñýòãýëãýýíèé õóâüä ýíý õî¸ð ¿ãèéã èæèë ìýòýýð áèä áîääîã. ªºðººð õýëáýë “õàâàð-âåñíà” õýìýýõ ¿ãñèéã íýã óòãàò, зүйцэх үгс ãýæ ¿çýæ áàéãàà þì. Ãýòýë áàéäàë òèéì áèø áºãººä çºâõºí ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ãýõýä ë (¿¿íèéã áèä çîðèóä ìîíãîë õýëýíä ãýæ õýëñýíã¿é, õàðèí ìîíãîë÷óóäûí õóâüä ãýæ õýëëýý) “õàâàð” ãýäýã ¿ã íü ýíãèéí áîäü ñýòãýëãýý áà óðàí ñàéõíû ñýòãýëãýýíä èæèë áèø êîíöåïòòîé ãýäãèéã äàðààõ áÿöõàí æèøèëòýýñ õàðæ áîëíî.

Êîíöåïò ãýäýã êîãíèòèâ õýëøèíæëýëèéí íýð òîìú¸îã áèä “õ¿íèé îþóí óõààíä áóóñàí åðòºíöèéí ä¿ð çóðàã” ãýäýã óòãààð íü àâëàà.

Ìîíãîë÷óóäûí õóâüä “Õàâàð” ãýäýã êîíöåïò æèðèéí áîäü ñýòãýëãýýíä áîëîí óÿíãûí õàëèëä ººð ººð áàéíà. ¯¿íèéã æèøèí õàðóóëàÿ.

Óÿíãûí õàëèëä	Æèðèéí ñýòãýëãýýíä
Хаврын цас хайлж гэр лүү урсах сайхан	Сөрөг талын концепт
Íàéðòàé õàâàð Õ¿ñýë òàòñàí õàâàð	Õàõèð õàâàð Õàâðûí ñàëõè õàâèðãà íýâòýëíý Гэðòýý õàâàð, àéëä íàìàð (õàðàì÷ çàí)
Õàâàð èðëýý ø¿¿ õ¿¿õí¿¿äýý Õà÷èí ÷àìèí öýöã¿¿ä õàíàãàð òàëûã á¿ðõýýä	Õàâðûí òýíãýð øèã ààøòàé (õóâèðàìòãàé) Ãàíãàí õ¿íèé ¿õýë õàâàð íàìàð(ìàø ýðñ òýñ öàã àãààðòàéã õýëæ áàéíà)
Óÿõàí öýíõýð õàâðàà ìàðòàõã¿é	Òàð÷èã õàâàð
ßðãóé í¿äëýí áàÿñàí ìèøýýõ ÿëäàì ñàéõàí õàâðûí öàãààð	Õàâðûí õàð õàâñàðãà Õàâðûí øîðîî
Õàíøèéí íîãîî ÿðàéñàí Õàâðûí òàë ìèíü äóíèàðòàíà	Õàâðûí òýíãýð õàðòàé
Õàéðûí õàâàð, áèäíèé õàâàð	Õàâàð ãàð ñàéðòàíà
Óíèàð òàòñàí õàâðûí îðîé Óÿõàí ñàëõè øèâíýõäýý	Эерэг талын концепт
	Хаврын урь орох
	Хавар болж хүн малын зоо тэнийх
	Урин хавар
	Ирж яваа цаг- цаг наашиллаа

Äýýðõýýñ õàðàõàä “õàâàð” êîíöåïòèéí áîäèò àìüäðàëûí àæèãëàëò, ÿðóó íàéðãийí óÿíãûí õàëèëòàé àæèãëàëò õîîðîíäîî èõýýõýí çºðæ, áàðàã ýñðýã òóéëûí ãýìýýð õàðèëöàí áàéðëàëä áàéíà. Õàðèí îðîñûí ñýòãýõ¿éä ýíý õî¸ð êîíöåïöè çºð¿¿ áàãàòàé áàðàã èæèë áàéãàà þì. Èéì áàéäàë íü îð÷óóëãûí çîõèîëä óíøèã÷äûí áóþó ðåöåïèåíòûí õ¿ëýýí àâ÷ ìýäýýëýë áîëîâñðóóëàõ ò¿âøèíä èõýýõýí ÿëãààòàé òóñäàã áàéíà.

Áàéãàë öàã àãààð, ãàçàð ç¿é, àìüòàí, óðãàìëûí åðòºíöèéí èæèë áóñ áàéäàë íü òóõàéí ¿ãýýð èëðýõ êîíöåïòèéí àãóóëãûã îðîñ áà ìîíãîë àðä ò¿ìíèé õóâüä èæèë áóñ áàéäëààð èëð¿¿ëæ áàéíà. Òóõàéëáàë àìüòàí óðãàìàëûí íýð, òýäãýýð àìüòàí óðãàìëààð èëýðõèéëýõ óðàí ä¿ðñëýë íü îðîñ õýëíèé õóâüä õàâüã¿é äàâóóòàé áàéãàà íü áàéãàëûí õóâüä èë¿¿ òààëàìæòàé íºõöºëä áàéãààãààð òàéëáàðëàãäàõ áîëáóó ãýæ áèä ¿çýæ áàéãàà áèëýý.¯¿íèéã äàðààõ àæèãëàëò äýýð òàéëáàðëàÿ.

Áèä ýíý ñóäàëãààíä çîðèóëæ Îðîñûí çàðèì çîõèîë÷äûí öººõºí õýäýí çîõèîëûã ñàíàìñàðã¿é áàéäëààð ñîíãîí àâëàà. Òóõàéëáàë Ê.Ïàóñòîâñêèé, Â.Ðàñïóòèí, Â.Àñòàôüåâ íàðûí õýä õýäýí çîõèîëîîñ “ñïëîøíûå  âûáîðêè” çàð÷ìààð ò¿¿âýðëýõýä íèéò óðãàìëûí 70 íýð, 27 çàãàñ áîëîí óñíû àìüòàäûí íýð, 29 øóâóóíû íýðñèéí æàãñààëò ãàðãàëàà. Ýäãýýð çîõèîë÷èä íü Îðîñûí áàéãàëüä îéðõîí àìüäðàëûã, òóõàéëáàë Ìåùёðûí íóòàã, Ñèáèðèéí óóäàì îé òàéãà çýðãèéí àìüäðàëûã ä¿ðñýëäýã òóë áèä ñîíãîæ áàâñàí þì. Äýýðõè çîõèîë÷äûí á¿òýýë¿¿äýýñ òîõèîëäñîí á¿õ óðãàìàë, çàãàñ, øóâóóäûí íýðèéã áèä îðõèãäóóëàëã¿é ò¿¿âýðëýí àâñàí þì.

Óðãàìàëûí íýðñ: àíþòèíû ãëàçêè, àñòðà, áàãóëüíèê, áîÿðûøíèê, ÷åáðåö, ÷åðåäà, ÷åðåìøà, ÷åðåìóõà,÷åðòîïîëîõ, ÷èñòîòåë, ÷¸ðíàÿ ñìîðîäèíà, åäåëüâåéñ, ôèàëêà, ãëàäèîëóñ, ãîëóáèêà, èâàí ÷àé, èâàí äà ìàðüÿ, æàðîê, æèìîëîñòü, êàëåíäóëà, êèïðåé, êëåâåð, êëþêâà, êóðèíàÿ ñëåïîòà, ëàíäûø, ëàâàíäà, ë¸í, ìàê, ìàëèíà, íåçàáóäêà, îäóâàí÷èê, ïåðåêàòè ïîëå, ïîäîðîæíèê, ïîëûíü, ïûðåé, ðåâåíü, ðîìàøêà, ùàâåëü, ñèðåíü, çâåðîáîé, ìàòü è ìà÷åõà ãýõ ìýò 70 óðãàìàëûí ìàø òîä ôîòî çóðãèéã èõ äýýä ñóðãóóëèéí îðîñ õýëíèé áàãø ìýðãýæëèéí 12 õ¿íä ¿ç¿¿ëýõýä ýäãýýðýýñ ëàíäûø, ñèðåíü åäåëüâåéñ, àñòðà, ãëàäèîëóñ çýðýã ò¿ãýýìýë 20 îð÷èì óðãàìàëûã òàíèæ оросоор çºâ íýðëýâ. Áèäíèé ¿çýæ áàéãààãààð, ýäãýýð íü ¿íýðòýé óñ (ëàíøûø, ñèðåíü), ÿíç á¿ðèéí ðåêëàì (åäåëüâåéñ), öýöãèéí äýëã¿¿ðò çàðàãääàã (ãëàäèîëóñ, àñòðà), ò¿ãýýìýë òîõèîëääîã (ïîäîðîæíèê, àíþòèíû ãëàçêè), õýðýãëýãääýã (÷åðåìóõà) çýðýãýýð íü ¿íäýñëýæ òàíèàä ¿ëäñýí 40 ãàðóé óðãàìëûã íýðëýæ ÷àäñàíã¿é áºãººä 4-5 óðãàìëûã ýñâýë áóðóó íýðëýâ. Òóõàéëáàë èâàí ÷àé, èâàí äà ìàðüÿ, çâåðîáîé, ïåðåêàòè ïîë, ÷åðåìøà çýðãèéã îãò ººðººð òºñººëäºã áàéñàí ãýæ õýëæ áàéâ. Äýýðõýýñ õàðàõàä îðîñóóäûí õóâüä ò¿ãýýìýë õýðýãëýãääýã çàðèì óðãàìëûí êîíöåïòûã áèä áóðóó òºñººëäºã áàéíà. Ýíý ¿çýãäëèéã áèä õóóðàì÷ êîíöåïò ãýæ íýðëýæ áîëîõ þì.

¯¿íýýñ ãàäíà áàñ ìàø ñîíèí ¿çýãäýë àæèãëàãäëàà. Òóõàéëáàë, óðàí çîõèîë, ø¿ëýã, äóóíä íèëýýä òîõèîëääîã ëàâàíäà, êàëåíäóëà, ÷åáðåö çýðýã óðãàìëûã íýðèéã íü ñàéí ìýääýã ìºðò뺺 ÿìàð óðãàìàë áàéäãûã ìýäýõã¿é áàéíà. Èéì ¿çýãäëèéã ¿ãèéí èëýðõèéëýëòýé õîîñîí êîíöåïò (òýã êîíöåïò) ãýæ ¿çýæ áîëîõ þì. ªºðººð õýëáýë, ¿ã íü õýðýãëýýíä áàéäàã áîëîâ÷ êîíöåïò íü àãóóëãàã¿é áàéíà.

̺í çàãàñíû ôîòî çóðàã õàðóóëæ íýðèéã íü õýë¿¿ëýõ ñîðèëò ÿâóóëàõàä àìæèëò íýã èõ äýýðäñýíã¿é. Òóõàéëáàë, îðîñ õýë äýýð “ùóêà, êàðàñü, ëåù, íàëèì, îêóíü, ïåñêàðü, ïëîòâà, ñàçàí, ñóäàê, òàéìåíü, îñ¸òð, ÿçü, åëåö, îìóëü, ñèã, ëèíü, ñîì, õàðèóñ, ëåíîê, âüþí” çýðýã ìàíàé ãîë ìºðºí, íóóðàíä áàéäàã 20 ç¿éëèéí çàãàñ, “ñòåðëÿäü, óãîðü, ñ¸ìãà, ãîðáóøà, äàëüíåâîñòî÷íûé ëîñîñü” çýðýã ìàíàéä áàéäàãã¿é áîëîâ÷ îðîñ ¿íäýñòíèé õóâüä ¿íýëýìæ ñàéòàé 5 ç¿éëèéí çàãàñ, “êàìáàëà, òðåñêà” çýðýã 2 ç¿éëèéí äàëàéí çàãàñíû ôîòî çóðãèéã ¿ç¿¿ëýõýä îðîñ õýë, óðàí çîõèîëûí íèéò 12 áàãø íàðààñ çºâõºí “ùóêà” áóþó ìîíãîëîîð “öóðõàé” çàãàñûã á¿ãä îðîñîîð íýðëýæ, “ñîì áà íàëèì” çàãàñûã (ìîíãîëîîð öóëáóóðò áà ãóòààðü) 3 áàãø íýðèéã íü ñîëüæ íýðëýñýí áàéíà. Áóñàä çàãàñàíä îðîñ áîëîí ìîíãîëîîð àëü àëèíààð íü íýð ºã÷ íýðëýæ ÷àäñàíã¿é.

            ̺í øóâóóíû ôîòî çóðàã ¿ç¿¿ëæ äýýðõè òºðëèéí ñîðèëòûã ÿâóóëëàà. ¯¿íä ìàíàé îðîíä áîëîí îðîñ îðíû àëü àëèíä íü  áàéäàã ò¿ãýýìýë øóâóóäûã àâñàí þì. ¯¿íä  îðîñ íýðýýð íü íýðëýâýë “÷èæ, ùóð, âüþðîê, çÿáëèê, æàâîðîíîê, ñîëîâåé, êë¸ñò, çèìîðîäîê, äðîôà, òåòåðåâ, ãëóõàðü, àèñò, ÷àéêà, æóðàâëü, êóëèê, ãðà÷, ïåëèêàí, ëåáåäü, ñêâîðåö, ðÿá÷èê, ñèíèöà, òðÿñîãóçêà, âîðîíà, ñåðûé ãóñü, óòêà êðÿêâà, óäîä, èâîëãà, ôàçàí”  çýðýã 29 øóâóóíû ôîòî çóðàã ¿ç¿¿ëýõýä “æóðàâëü,÷àéêà, àèñò, âîðîíà, óòêà, ñåðûé ãóñü, ëåáåäü, ïåëèêàí” çýðýã øóâóóäûã îðîñ õýë äýýð çºâ íýðëýñýí áàéíà. Èíãýæ çºâ íýðëýæ òàíèñàí íü ¿ëãýð, íîì çîõèîëä èõ ãàðäàã, ä¿ðñ çóðàã íü ýëáýã òîõèîëääîãòîé õîëáîîòîé áàéõ. Õàðàìñàëòàé íü “ñèíèöà” ãýäýã øóâóóã åð人 2 áàãø òàíüæ, “ñîëîâåé” ãýäýã øóâóóã íýã ÷ õ¿í òàíüæ íýðëýñýíã¿é.

Ãýòýë “ëó÷øå ñèíèöà â ðóêàõ, ÷åì æóðàâëü â íåáå”, “ïî¸ò êàê ñîëîâåé, ñîëîâüåì çàëèâàåòñÿ” ãýõ ìýò áàéíãûí ìåòàôîð õýëëýã áèä õýðýãëýäýã áîëîâ÷ ¿¿íèé öààíà, äýýð õýëñýí÷ëýí “òýã êîíöåïò” áàéõ ÿâäàë áàéäàã ãýäãèéã ýíý áÿöõàí ñîðèëóóä õаðóóëæ áàéíà.

Дээрхээс үзэхэд орчуулгын хэлний бус проблемууд цөөнгүй байна. Тухайлбал, соёлын ялгаа,  ертөнцийг үзэх үзлийн ялгаа нь ихээхэн хүндрэл учруулдаг. Соёл гэдэг ойлголтыг  бид өргөн утгаар нь авч үзэж байна. Тухайлбал, хүн, нийгэм, орчин, байгал, ургамал, амьтан, ажил, цаг, орон зай, бусдын өмнө хүлээх хариуцлага, дэг журам зэрэгт тухайн хүн, тухайн хүний нийтлэг этносын хандаж байгаа хандлага, ертөнцийг үзэх үзлийг бид соёл гэж ойлгож байна.  Соёлын ийм ялгаанаас болоод  хэлний дүрэмийг зөрчөөгүй, алдаагүй сайхан мэт орчуулга огт өөр санааг агуулж болохыг үгүйсгэхгүй. Тухайлбал, оросын, хятад, монголын ард түмний хүнсний тухай ойлголтыг  зөвхөн  амьтны гаралтай зарим  нэр төрөл дээр харьцуулаад үзье.

хүнсний төрөл	монгол	орос	хятад
Хонины мах	чухал	үгүй	дунд зэрэг
Үхрийн мах	чухал	чухал	чухал
Гахайн мах	үгүй	чухал	чухал
Тахиа	үгүй	чухал	чухал
Далайн амьтад	үгүй	дунд зэрэг	чухал
Хэвлээр явагчид	үгүй	үгүй	чухал
Хоёр нутагтан	үгүй	үгүй	чухал
Загас	үгүй	чухал	чухал

Дээрх харьцуулалтаас харахад хүнсний хэрэглээний соёлоор ихээхэн зөрөөтэй болох нь илэрхий харагдаж байна. Үүнээс үндэслэн тухайн референтийг заасан үгийг  ижил бусаар хүлээн авна. Үүнийг орчуулган дээр харж болно. Өөрөөр хэлбэл, монгол орчуулагч орос зохиолыг монгол хэл рүү  орчуулахдаа орос соёлыг монгол призмээр дамжуулан буулгах нь элбэг ажиглагддаг. Үүнийг жишээн дээр үзье.

-Нет,  братцы, поживу с вами ещё немного и уеду к себе на хутор,и буду там раков ловить и хохлят учить (А.П.Чехов, Человек в футляре)

-Ай, ах дүү нараа энд би бага зэрэг суугаад хөдөө тийшээ гарч загас агнан украйн хүүхдүүдийг сургана.

Энэ жишээн дээр оросын “рак” буюу “хавч” гэсэн үгийг “загас” гэсэн үгээр орчуулсан байна. Гэтэл өөр нэг жишээ үзье. Өөрөөр хэлбэл монгол хүний хувьд бол хавч гэдэг амьтаныг огт мэдэхгүй  гэж хэлж болно. Иймээс ер нь усны амьтан гэдэг утгаар нь ч юм уу бодоод “загас” гэдэг үгээр орлуулжээ. Гэтэл бас өөр нэг төрөлийн сэтгэлгээ ажиглагдаж байна. Үүнийг жишээ авч үзье.

-И прежде чем сесть за стол, он попробовал несколько стульев, прочны ли, и сига тоже потрогал (А.П.Чехов, В овраге ).

-Тухайлбал ширээнд суухын өмнө энэ өвгөн сандлууд бөх бат юм уу гэдгийг заавал шалгана.

Дээрхи өгүүлбэрийн орчуулганд дээр  “сиг” хэмээх  загасны нэрийг  огт орхижээ. Өөрөөр хэлбэл үндэстний сэтгэлгээнд байр суурь эзэлдэггүй зүйл хаягдаж болдог, эсвэл огт өөр зүйлээр сольж болдог байна. Дараах жишээ үүнийг баталж байна.

-Мы гуляли вместе, врали вишни для варенья ( Дом с мезонином).

-Бид хоёр хамт салхинд гарч чанамал хийх  лийр  зулгаав.

Дээрхи орчуулганд  “вишня” хэмээх жимсийг “лийр” хэмээн чөлөөт орчуулга хийсэн байна.  Уг бүх толь бичигт энэ үгийн “интоор” гэсэн орчуулга байгаа.

Иймэрхүү жишээ олныг дурдаж болно. Тухайлбал загасны төрлийг заасан “сазан, щука, плотва, ёрш, окунь” зэрэг үгийг ерөнхийлөн заасан “загас” гэсэн үгээр орчуулсан нь цөөнгүй.  Бид ийм төрлийн алдааг орчуулагчийн үндэсний сэтгэлгээ, материаллаг болон оюун санааны  үнэлэмж, ертөнцийг үзэх үзэлтэй холбон тайлбарлах нь зүйтэй болов уу гэж бодож байна. Үүнийг тайлбарлая. Дээрхи зохиолуудыг 1960-аад оны үед орчуулсан бөгөөд тэр үеийн  монгол орчуулагч нь монгол үндэстний төлөөлөлийн хувьд загас, жимсний төрлийг ялгах шаардлагагүй, яагаад гэвэл эдгээрийг үнэлэх үнэлэмжийн тогтолцоо монгол хүний сэтгэлгээнд бүрэлдэн тогтоогүй. Иймээс хүний оюун санааны ертөнцөд байр эзлээгүй зүйл бол сэтгэл судлаачдын үзэж байгаагаар захын, үл тоомсорлогдох (бид ингэж нэрлэлээ. Оросоор периферийное положение) байр эзэлдэг тул монгол орчуулагч ийм арга хэрэглэх нь үндэсний сэтгэлгээний онцлогоор тайлбарлагдана гэж бид үзэж байна. Энэ алдаа бол зориудын алдаа биш бөгөөд, үнэлэмжийн өөр өөр ертөнцийн төлөөлөгчийн хувьд орос хэлнээс монгол хэл рүү  унаган монгол сэтгэлгээтэй орчуулагч орчуулга хийхэд  гарах зүй тогтолт алдаа гэж  санагдаж байна. Эдгээр төрлийн алдаа  В. Распутин, Н.В. Гоголь, А.П. Чехов, В. Астафьев. М. Шолохов зэрэг оросын олон зохиолчидын бүтээлийг монгол хэл рүү хөрвүүлсэн хувилбарт хийсэн ажиглалтад зүй тогтолтойгоор тохиолдож байгаа нь биднийг ингэж  дүгнэхэд хүргэлээ.

Орчуулгын судалгааны хөгжил  соёл хоорондын харилцаа, харилцан нэвтрэлтийн асуудал болон хувирч байна. Нэг үе орчуулгын проблемыг зөвхөн хэлний тал дээр нь түшиглэн  ойлгох  үзэл баримтлал  ноёрхож байсан. Энэ талын  судалгаа орчуулгад чухал хэрэгцээтэй нь ойлгомжтой. Гэтэл нөгөө талаас  харилцан ялгаатай, зарим үед  бараг эсрэг тэсрэг гэмээр өөр соёл,  үнэлэмжийн, ертөнцийг үзэх үзэлийн тогтолцооны хооронд  харилцан ойлголцлын гүүр тавьж байгаагын хувьд  орчуулга гэдэг бол  хэл зүйн гэхээсээ соёл хоорондын мэдээлэл солилцоо гэх хандлага сүүлийн үед дэлгэрч байгаа нь үнэхээр үндэслэлтэй юм.

Орчуулга судлал нь хэлний систем буюу хэл зүйд суурьласан судалгаа гэхээсээ  хэлний хэрэглээ (речь, дискурс)-д түшиглэсэн, үндэсний сэтгэл зүйд түшиглэсэн, олон үндэстний  ертөнцийг үзэх үзэл, оюун санааны болон материаллаг эд зүйлс, орон зай, цаг, учир шалтгаан, логик зэрэг бүхий л тогтолцоог хамарсан интегратив судалгаа болох нь глобалчлалын эрин үед улам ойлгомжтой болж байна.

Иймээс орчуулгын салбарын мэргэжилтэн бэлдэх тогтолцоог энэ үзэл баримтлалын үүднээс байнга засвар (коррекци ) хийж , үндэстэн хоорондын  соёлын болон мэдээлэлийн харилцааг аль болох  адекват төвшинд явуулах боломжийг хангах нь  юунаас чухал болж байна. Дээрхи санааг нэмж тайлбарлая.

Бидний үзэж байгаагаар орчуулагчийн гаргаж буй алдаа үндэсний шинж чанартай байна. Өөрөөр хэлбэл, орчуулагчийн үнэлэмж өөр учраас орчуулгын хэл дээр зохиолыг өөрийн үндэсний призмээр харж, үүнээс болж гарах зарим алдаа нь анхнаасаа орчуулагчийн толгойд программчлагдсан байдаг гэж хэлж болно. Үүнээс гарах нэг арга зам бол орчуулагч хүн тухайн үндэстний соёл судлал, этносудлал, үндэстний сэтгэл судлалын өндөр компетенцтэй байх явдал юм.

Нөгөө талаар áèä õýëèéã çºâõºí òåêñò, ¿ã, ºã¿¿ëáýðèéí õ¿ðýýíä ñóðààä áàéâàë áèäíèé òîëãîéä àñàð èõ õýìæýýíèé “òýã êîíöåïò”, “õóóðàì÷ êîíöåïò” ¿¿ñýí áèé áîëäîã áàéõ ìàãàäëàë ºíäºð. Ýíý áàéäëààñ ãàðàõ àðãà çàì îð÷èí ¿åèéí ìåäèàëèíãâèñòèêèéí íºõöºëä á¿ðýëäýí òîãòñîí ãýæ ¿çýæ áîëíî. Áèäíèé ìýäýëä îðîñ áîëîí àíãëè õýë äýýð àñàð áàÿëàã ìýäýýëýë àãóóëñàí ïîðòàëóóä ºäºð øºíºã¿é àæèëëàæ áàéíà. Áèä äýýð ºã¿¿ëñýí ñîðèëä àøèãëàñàí øóâóóä, çàãàñ, óðãàìëûí ôîòî çóðãûã òåêñòýíä áàéñàí íýðñèéíõ íü äàãóó õàéëò õèéæ “Yandex.ru.” ïîðòàëààñ àâ÷ àøèãëàñàí þì.

Хýë нь çºâõºí ¿ñýã÷èëñýí êîäûí ñèñòåì áèø áºãººä òóõàéí àðä ò¿ìíèé àìüäðàõ óõààí áîëñîí ñî¸ë, åðòºíöèéã òàíèí ìýäýõ, îéí óõààíäàà áóóëãàñàí ä¿ð çóðàã, àñàð áàÿí àññîöèàòèâ õîëáîîíû íàðèéí ñ¿ëæýý ãýæ ¿çýõ  íü õýëèéã ýçýìøèõ õàìãèéí çîõèìæèò ãàðö þì.

Îëîí æèëèéí òóðøëàãàòàé, îðîñ ñóðãóóëü òºãññºí, Îðîñ óëñàä îí óäààí æèë àìüäàðñàí îðîñ õýëíèé áàãø íàð ìàíàé òóðøèëòàíä îðîëöñîí áºãººä òóðøèëòûí ¿ð ä¿íãýýñ õàðàõàä õýëèéã íü ýçýìøñýí áîëîâ÷ ñî¸ëûã íü “õîëîîñ àæèãëàñàí áàéäàëòàé” áàéäàã áîëîõ íü àæèãëàãäëàà.

Èæèë äåíîòàòòàé ìýò õèðíýý ðåôåðåíöè íü ººðººð áóóæ îãò ÿëãààòàé êîíöåïò àãóóëäàã ¿ãí¿¿ä (áèäíèé àâñàí æèøýýíä áîë “õàâàð-âåñíà”) îðîñ áà ìîíãîë (ìîíãîë áà ººð ÿìàð ÷ õýë áàéæ áîëíî) õýëýíä ýíý ÿíçààð àñàð èõ áàéõ íü äàìæèãã¿é.¯íýõýýð èõ ýðäýìòýí Í.Ãóìèëåâûí õýëñýíýýð, ¿íäýñòíèé àìüäðàëûí á¿õ òàëûã ãàçàð ç¿é, áàéãàë öàã àãààð òîäîðõîéëæ áîëçîøã¿é íü îëîí ç¿éë äýýð õàðàãäàæ áàéãàà þì. Ýíý óòãààðàà “¿ã áîë ¿íýõýýð ¿íäýñíèé îíöëîãòîé” áàéõ þì.

Ìîíãîë÷óóä áèä îðîñ áîëîí áóñàä àðä ò¿ìíýýñ àñàð èõ ÿëãààòàé ººð ãàçàð ç¿é, áàéãàë, öàã àãààð, íèéãìèéí îð÷èí, àõóé áàéäàë, ¿¿íýýñ ¿¿äýí áèé áîëñîí îþóí óõààíû òîãòîëöîî, í¿¿äëèéí áóþó õàãàñ í¿¿äëèéí ñýòãýëãýýíèé îð÷èíä àìüäàð÷ áàéãàà áºãººä ýíý íü õ¿ðýýëýí áàéãàà îð÷èíäîî õýðõýí õàíäàæ áàéãààä íºëººëæ áàéãààã ¿ç¿¿ëýõ çîðèëãîîð áèä дээр дурьдсан òóðøèëòûã ÿâóóëñàí áºãººä ýíý òóðøèëò íü áóñàä õýë соёлыг ýçýìøèõийг эрмэлзэгч, орчуулгын онол практикийг сонирхогч  á¿õний анхаарлыг татах áîëîâ óó ãýæ áîäîæ áàéíà.

Íîì çîõèîë:

1.  Ãóìèëåâ Ë.Í., Ýòíîãåíåç è áèîñôåðà Çåìëè, Ì., 1990 ã.

2.  Øèíêàðåâ Ë., Ìîíãîëû:Òðàäèöèè. Ðåàëüíîñòè. Íàäåæäû. Ì., 1990 ã.

3.  Кибрик А.Е. Очерки по общим и прикладным вопросам языкознания. М., 1992   //Язык и интеллект. М., 1995
4.  Кубрякова Е.С., Демьянков В.З., Лузина Л.Г., Панкрац Ю.Г. Краткий словарь когнитивных терминов. М.,  1996
5.  Паршин П.Б. Теоретические перевороты и методологический мятеж в лингвистике XX века. – Вопросы языкознания, 1996, № 2
6.  Баранов А.Н., Добровольский Д.О. Постулаты когнитивной семантики. –     //Известия РАН. Сер.  литературы и языка, т. 56, 1997, №1
7.  Ченки А. Семантика в когнитивной лингвистике. // Фундаментальные  направления современной американской лингвистики. Под ред. А.А.Кибрика,  И.М.Кобзевой и И.А.Секериной. М, 1997
8.  Рахилина Е.В. Когнитивная семантика: история, персоналии, идеи,   результаты. – //Семиотика и информатика, вып. 36. М., 1998

9. Äæ.Ãèáñîí, Ýêîëîãè÷åñêèé ïîäõîä ê çðèòåëüíîìó âîñïðèÿòèþ. Ì., Ïðîãðåññ, 1988.

10. Ò.Ì.Äðèäçå, ßçûê è ñîöèàëüíàÿ ïñèõîëîãèÿ, Ìîñêâà, 1980.

11. Å.Ô.Òàðàñîâ, Òåíäåíöèè ðàçâèòèÿ ïñèõîëèíãâèñòèêè, Ì., Íàóêà, 1987.

web site:

1.    www.nauka-shop.com/mod/shop/productID/17652/  · 117 КБ       

2. www.krugosvet.ru/articles/82/1008261/1008261a1.htm  · 49 КБ