2013 оны 5-р сарын 3-нд Орчуулгын клубын оюутнуудад зориулан ЕХСТ-ийн
багш Г. Цэвэлсүрэнгийн уншсан лекц
1. Зүйрлэл, адилтгал буюу метафор
Ñýòãýõ¿é íü íèéò õ¿í òºðºëõòºíèé õóâüä
íèéòëýã øèíæ ÷àíàðòàé áîëîâ÷ ñýòãýëãýýíèé õóâüä ÿëãàâàðòàé, ºâºðìºö îíöëîãòîé
áàéäàã. Èéìýýñ óõàãäàõóóí íü õ¿í òºðºëõòºíä íèéòëýã õýäèé ÷, ¿ãýýð èëðýõ óòãà
íü ¿íäýñíèé øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã.
Õàðèëöàæ áàéãàà õ¿í
ºã¿¿ëæ áàéãàà ç¿éëäýý õàíäàõ õàíäëàãà áóþó ºã¿¿ëýã÷èéí ¿íýëýìæ ç¿éðëýëä ìàø
òîäîðõîé èëýðñýí áàéäàã. Èéì ¿íýëýìæ íü ñàéí-ìóó, ñàéõàí-ìóóõàé, òààòàé-òààã¿é,
çîõèñòîé-çîõèñã¿é ãýõ ìýòýýð þìñ, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, øèíæ ÷àíàð çýðãèéã ýñðýã
ñºð㺺ð íü ýñðýãö¿¿ëñýí áàéäàã. Ýíý íü åðòºíöèéí þìñ, ¿çýãäýë, õ¿íèé àìüäðàëûí
¿éë ÿâäàë, áîäèò áàéäàë îëîí òàëòàé áºãººä õ¿í ººðºº ò¿¿íèéã ÿíç á¿ðèéí
õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ îëîí òàëààñ íü õàðàõ áîëîëöîîòîé áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéíà.
Àëèâàà íýã þì ¿çýãäýë,
¿éë ÿâäàë, øèíæ ÷àíàðûã ººð ººð ¿íäýñòýí ÿñòàí àäèë ìàÿãààð èëýðõèéëñýí áàéäàã.
Òóõàéí óëñ ¿íäýñòíèé ýðòíýýñ íààø àæ òºðæ èðñýí íóòàã îðîí, óóë óñ, áàéãàëèéí
áàéäàë, ýðõýëæ èðñýí àæ àõóé, àæ òºðºõ ¸ñ, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ¸ñ çàíøèë, øàøèí
ø¿òëýã çýðãèéí ºâºðìºö îíöëîãîîñ ¿¿äýæ òóõàéí þìñ ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, øèíæ
÷àíàð, íºõöºë áàéäàë çýðãèéã ¿íýëýõ ¿íýëýìæèéí æèøèã õýìæ¿¿ð (ýòàëîí) áèé
áîëñîí áàéäàã. Ìîíãîë õýëýíä áààâãàé øèã, áóõ øàð øèã ãýâýë ÷àäàëòàé, òóðñàí
ãºëºã øèã, áîðîîíû õîíü øèã ãýâýë àð÷ààã¿é, õàíãàë ñîãîî øèã, çýýðèéí ÿíçàãà
øèã ãýâýë õººðõºí ñàéõíû, ýðã¿¿ ìàë, óõíà øèã ãýâýë òýíýãèéí øèíæèéã
èëýðõèéëñýí íü ¿íýëýìæèéí æèøèã õýìæ¿¿ð áîëíî.
¯ã íü íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
ÿëãààòàé áàéäëààñ õàìààðàí ººð ººð àðä ò¿ìíèé õóâüä ÿëãààòàé òºñººëºë
òºð¿¿ëäýã.Ýäãýýð íü êîííîòàö ìºí. Çàðèì òîõèîëäîëä çºâõºí êîííîòàö äàâàìãàéëàí
óòãûã èëýðõèéëýõ áºãººä ýíý íü ç¿éðëýë äýýð òîä õàðàãääàã. Òóõàéëáàë, мîíãîë õýëýíä ¿õýð-òýíýã, õîíü-íîìõîí, èëæèã-óäààí, áààâãàé-çîæèã ãýõ ìýò øèëæ¿¿ëñýí óòãàòàé.
Ôðàíö õýëýíä ane-tetu (èëæèã-çºð¿¿ä), simple-bonjour (ºäðèéí ìýíä-ýíãèéí),
rouge-tomate (ëîîëü-óëààí) ãýõ ìýò íü øèëæ¿¿ëñýí óòãàòàé þì. Tetu comme ane, rouge comme
tomate ãýñíèéã ìîíãîë õýë ð¿¿ îð÷óóëàõäàà èëæèã øèã çºð¿¿ä, ÷àñ óëààí ãýñýí
øóóä óòãààñ ãàäíà äàðààõü êîííîòàö ººðººð õýëáýë øèëæñýí óòãûã ò¿øèãëýí,
òóõàéëáàë ýðã¿¿ ìàë, æèìñýí óëààí ãýæ òóñ òóñ îð÷óóëàõ
áîëîìæòîé. Òºðºë áóñ õýëí¿¿äèéí õóâüä èæèë óòãà ñàíààã èæèë á¿òöýýð èëýðõèéëíý
ãýäýã íü áîëîìæã¿é áàéæ áîëîõ ÷ õýðýã äýýðýý òèéì áèø. Àäèë òºñòýé ç¿éëèéã ýðñ
òýñ àðãààð èëýðõèéлäýãã¿é. ¯íäýñòýí áîëãîí ººðèéí ãýñýí áîäîæ ñýòãýõ
îíöëîãòîé ÷, ¿íäýñòíèéã á¿ðýëä¿¿ëäýã íü õ¿í áîëîõîîð ÿðèõ, ñýòãýõ, ñàíàà áîäëîî
õýëýýð èëýðõèéëýõ óð ìàÿã íü àäèë òºñòýé. Ñýòãýõ, áîäîõîî èëýðõèéëýõ àðãà àäèë
òºñòýé íü õýë øèíæëýëèéí áóñ, õàðèí ñàíàõ, áîäîõ, ñýòãýõèéí àäèë òºñòýéä
îðøèíî.
"Тухайн соёл- хэлт үндэстний эртнээс нааш аж төрж ирсэн нутаг орон, түүний байгалийн байдал, эрхэлж буй аж ахуй, аж төрөх ёс буюб амьдралын хэв маяг, ёс заншилшашин шүтлэг тэргүүтний өвөрмөц онцлогоос үүдэж тухайн юмс үзэгдэл, үйл явдал, шинж чанар, нөхцөл байдал зэргийг үнэлэх үнэлэмжийн жишиг хэмжүүр /эталон/ -ийг бий болгосон байдаг. Жишиг хэмжүүр нь харьцуулалаас үүснэ. Харьцуулалыг гүн ухаанд танин мэдэхүйн эх сурвалж гэж үздэг. Харьцуулал нь адилтгал, зүйрлэл үүсэх гол арга болно. Төлөөлөл, тойруулал, эерүүлэл, егөөдөл, ёгтлол, цаашилбал хэтрүүлэл, ихэсгэл, багасгал гэх мэт хэл шинжлэл, уран зохиол судлалд гардаг томъёололуудын цаад үндэс нь цөм л адилтгал, зүйрлэлээс эх сурвалжтай байдаг. Эдгээр нь тухайн үндэстний сэтгэлгээний хэв шинжийг тодорхойлох гэрч баримт болдог (Ж. Баянсан, 2000, 21)
Зүйрлэлийн жишээ
Эрхийн чинээ бие, аягын чинээ нүд, алт шигтариа, салхи мэт хурдан
“Монголын нууц товчоо” 21-р зүйл
Òýð õ¿í, ãàðàõ íàð
ñàðíû õèëýýð øàð íîõîé ìýò
øàðâàëçñààð ãàð÷ îäíî. (Ö.Äàìäèíñ¿ðýíгийн хөрвүүлэг, цаашид Ц. Д.)
22-р зүйл
Òà íàð ãàíö ãàíöààð
ñàëáàë íýæýýä ñóì ìýò õ¿íä
õÿëáàðõàí äèéëýãäýíý. Òà íàð ýâ ýåý íýãòãýâýë,òýð áàãëàñàí òàâàí ñóì ìýò áýõ áîëæ, õýíä ÷ õÿëáàð
äèéëäýõã¿é áîëíî (Ö.Ä.)
31-р зүйл
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè
ñàëõèëáàë ò¿¿íèé õàðöàãààð áàðèóëñàí íóãàñ,
ãàëóóíû ºä ñºä íü öàñ ìýò áóòàð÷ õèéñýæ èðíý. (Ö.Ä.)
78-р зүйл
Õàâèðãà õàçàõ
Õàð íîõîé ìýò (Ö. Ä.)
Õàäàíä äîâòëîõ
Õàðöàãà øîíõîð ìýò (Ö.Ä)
Óóðàà äàðàí ÿäàõ
Îìîãò àðñëàí ìýò (Ö.Ä)
Àìüäûã çàëãèõ
Àþóëò ìàíãàñ ìýò (Ö.Ä.)
Ñ¿¿äðýý äîâòëîõ
Ñ¿ðõèé àðààòàí ìýò (Ö.Ä.)
Бүтцийн хувьд монгол зүйрлэлийг авч үзвэл дараахи үндсэн бүтэцтэй байна.
Тэмдэг нэр+нэр үг+шиг/мэт
Жишээ: нар шиг, салхи мэт
Нэр үг+шиг/мэт+үйл үг
Жишээ : морь нохой мэт зүтгэх
Нэр үг+чинээ
Жишээ: уулын чинээ, аяганы чинээ
Нэр үг+үйл үг+нэр үг+шиг/мэт
Жишээ: буханд ачсан ачаа мэт
Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë
õýëýíä ç¿éðëýëèéã èëòãýõ ¿ãèéã ß. Öýâýë
“Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü”-äîî äàðààõü áàéäëààð òàéëáàðëàí æèøýýãýýð
òîäðóóëæýý. (1972, 375)
Ìýò – àäèë, øèã;
àéõ
ìýò áîëîõ, òýð ìýòýýð ¸ñ÷ëîí
õèéõ õýðýãòýé,
ýíý ìýò ÿâäàë
Òºäèé – 1. ºäèé ãýæ òýäãýýðèéã çààõ ¿ã; øàë äýìèé þìàíä òºäèé öàã áàðàõûí õýðýã þó áàéíà äàà
2. òèéì; õýë ñóðíà ãýäýã áîë òºäèé ÷ àìàðõàí õýðýã
áèø
3.òºäèéõºí- áààõàí òºäèé,
4.òèéìõýí, èéìõýí
Бодит ертөнцийн бүхий л үзэгдэл, эд, юмс өөр хоорондоо зарим талаараа ойр төсөөтэй байдаг бөгөөд ингэснээр үгийн шилжсэн утга бий болох боломжийг олгодог бөгөөд шилжсэн утгыг хэрэглэн дүр дүрслэл, уран санаа бүтээх бололцоотой болдог байна.
Дүр болон дүрслэл бүтээхэд үг, өгүүлбэр, хэллэгийн шууд биш утгаар нь хэрэглэснийг үгийн утга шилжүүлэх ёс гэдэг байна. Үгийн утга шилжүүлэхийн амин сүнс нь мэдэхгүй байгаа нэг юм үзэгдлийг мэддэг юм үзэгдлийнхээ төстэй шинжээр жишиж таниулах юм.
ªíººã õ¿ðòýë ìîíãîë õýëíèé íàéðëàãà ç¿éä
óòãà øèëæ¿¿ëýõ ¸ñíû õýëáýð¿¿äèéã õîëüæ ñîëèõ ÿâäàë ýëáýã áºãººä òýäãýýðèéí
ÿëãààã òîäîðõîé ãàðãàæ ¿çýõ àñóóäàë áàðàã õºíäºã人ã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë,
àäèëòãàëûã ç¿éðëýë, ç¿éðëýëèéã àäèëòãàë õýìýýí àíäóóðàõ ¿çýãäýë áàéãàà áºãººä
ýíý íü ìàãàäã¿é àäèëòãàë, ç¿éðëýëèéí òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ººð ººðèéí ¿çýë
áîäîëòîé áàéäàãòàé õîëáîîòîé ìýò.
Хýëøèíæëýëèéí ýðäýìòýä
àäèëòãàë, ç¿éðëýëèéã õýðõýí òîäîðõîéëñîí байдаг вэ?
З¿éðëýëèéã ÌÓÈÑ-èéí ïðîôåññîð Ö.Ñ¿õáààòàð “Ìîíãîë
õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é” íîìîíäîî äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæýý:
«Þìñ ¿çýãäëèéí àëü íýã øèíæèéã ÿëãàðóóëàí
òîä òîìðóóí áîëãîæ, òîäîðõîé òºñººëºë òºð¿¿ëýõ çîðèëãîî𠺺ð òºñòýé þì
¿çýãäýëòýé çýðýãö¿¿ëýí òàâüæ ä¿ðñëýõ íàéðóóëãûí óð ìàÿãèéã ç¿éðëýë ãýíý.
Ìîíãîë õýëíèé ç¿éðëýë
þì ¿çýãäëèéí àäèë òºñòýéã èëòãýõ øèã,
ìýò, àäèë, ººðã¿é, ÷èíýý, ìàãàä ãýõ çýðýã ¿ãèéí òóñëàìæòàé á¿òýõýýñ ãàäíà
ºã¿¿ëáýðèéí åðºíõèé óòãààð àäèë òºñòýéã èëòãýñýí áàéæ áîëíî.
Ç¿éðëýëä õýäèéãýýð
æèøèæ áàéãàà þìñûí íýðëýñýí ¿ã íü øóóä óòãààðàà áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýðèéí óòãàä
õºäºë㺺í îðæ õàðèëöàí áèå áèåäýý äºòºëñºí áàéíà. Óðàí ä¿ðñëýëèéí ç¿éðëýë
æèðèéí íýã çýðýãö¿¿ëýí æèøñýíèéã áîäâîë õýòð¿¿ëñýí áàéäàëòàé áàéäàã áºãººä ýíý
íü øèíæ áàéäëûã òîäðóóëàí òîâîéëãîõ íàéðóóëãûí àðãà þì.» (1998,193-194)
“Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë
õýë” íîìîíä Áîëîâñðîëûí Èõ ñóðãóóëèéí Ìîíãîë õýëøèíæëýëèéí òýíõýìèéí ýðäýìòýä
«Ç¿éðëýë (ìåòàôîðà)-ûã óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãàä õýðýãëýõ íü õýñýãò: Ýíý àðãà
áîë ä¿ðñëýõ ãýæ áóé þìíûõàà ãîë øèíæèéã òîâ òîäîðõîé õàðóóëàõûí òóëä ººð þìíû
íýðýýð óòãà øèëæ¿¿ëýí ç¿éðëýæ óðíààð èëòãýäýã äàëä øèíæòýé àäèëòãàë þì. Äàëä
àäèëòãàë ãýäãèéí ó÷èð íü “ìýò, øèã, àäèë...” ãýõ ìýò ¿ãñèéã õýðýãëýäýãã¿é,
õîëáîî ¿ã, á¿òýí ºã¿¿ëáýðèéí á¿òýö á¿õèé çóðàãëàë õýðýãëýäýã. Èéìä àäèëòãàë, ç¿éðëýë
õî¸ðûã õóòãàæ îéëãîæ áîëîõã¿é» ãýýä äàðààõü æèøýý òàòæýý. «Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Õî¸ð
íàñòàé Ðî” ø¿ëýãòýý Ààâäàà àëò áîëñîí, ýýæäýý ýðäýíý áîëñîí... ãýæ õ¿¿ íü ýõ
ýöýãòýý õè÷íýýí ¿íý öýíýòýé áîëîõûã àëò ýðäýíýýð ç¿éðëýæ óðëàñàí õýëëýã
õýðýãëýñýí áàéõ þì. Ýíä “áîëîõ” ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýñýí, åð íü ÷ ýíý ¿ãèéã
ç¿éðëýëä õàðüöóóëàí õ¿íèé ìýäýõã¿é þìûí òóõàé ìýääýã þìíû íü øèíæ áàéäëààð
õàðüöóóëàí ä¿ðñëýë èëòãýõ ¿ãèéí õýðýãë¿¿ðèéã ç¿éðëýë ãýíý» ãýæýý. ( 2004, 409)
Уòãà çîõèîë ñóäëàà÷ Ø. Ãààäàìáà «ä¿ðñýëæ
áàéãàà þìíû ÷àíàð, òýìäýã ä¿ð áàéäàë çýðãèéã õ¿íèé îé óõààíä äóðàéòàë îðóóëàõûí
òóëä ò¿¿íòýé ÿìàð íýã òàëààðàà ººð þì ¿çýãäýëòýé æèøèæ õàðüöóóëàí õ¿íèé
ìýäýõã¿é þìíû òóõàé ìýääýã þìíû íü øèíæ áàéäëààð õàðüöóóëàí ä¿ðñëýë èëòãýõ
¿ãèéí õýðýãë¿¿ðèéã ç¿éðëýë ãýíý»( Ø. Ãààäàìáà, 1989,126) ãýæýý. Ýíýõ¿¿
òîäîðõîéëîëòûã ç¿éðëýëèéã õàìãèéí îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Хэл судлаач М. Базаррагчаа "
уул хоёр юмыг
адилтгасан шинжийг нь
зааж шиг, мэт,
адил, чинээ, өөрцгүй, юу нь
өөр вэ, тэнцэнэ, ялгамгүй, адилтгамгүй, аятай гэх
мэт холбосон үг
бүхий адилтгалыг зүйрлэл гэнэ."(2002,19)
Доктор, профессор Ж.Баянсан : " хоёр
юмны шинж төлөвийн төсөөт байдлаар нь утга
шилжүүлэн хэрэглэхийг зүйрлэл гэнэ."(1995, 168-169)
Доктор H. Нансалмаа "Зүйрлэл.
(reper.Metaphora-зөөх, шилжүүлэх)
Бодит ертөнцийн
юм үзэгдлийн
адил төстэй
байдал дээр
үндэслэдэг. Гэхдээ
юм үзэгдэл
бүхлээрээ бус,
харин аль
нэг шинжээрээ, эсвэл хэсэг
шинжээрээ зүйрлэлд
өртдөг. Хүн
бодит ертөнцийн
ялгаатай юм
үзэгдлийн хооронд
адил төстэй
байдал дээр
үндэслэдэг. Гэхдээ
юм үзэгдэл
бүхлээрээ бус
харин аль
нэг шинжээрээ,
эсвэл хэсэг
шинжээрээ зүйрлэлд
өртдөг. Хүн
бодит ертөнцийн
ялгаатай ялгаатай
юм үзэгдлийн
хооронд адил
төстэй талыг
олж ажиглах
буюу зарим
тохиолдолд тийм
адил төсөөтэй
байдлыг бий
болгон харж
чадсанаас бодит
амьдралд бие
биенээс хол
орших, адил
төстэй нийтлэг
зүйл огт
үгүй юм.
Үзэгдэл ч
зүйрлэлд өртөх
нь бий.
Зүйрлэх үйл
явцын үр
дүнд хэлэнд
аль нэг
утгаар хэвшсэн
нэг нэр
өөр юм,
үзэгдлийн нэр
болон шилжиж
шинэ утгатай
болно.
Адилтгал
Эрдэмтэн Ш.Гаадамба "үгийн үндсэн
утгыг хэлэлгүй,
өөр төсөөтэй
үзэгдлийг тэмдэглэхэд
утгыг шилжүүлэн
хэрэглэснийг адилтгал
(метафора) гэнэ. Адилтгал
бол далд
зүйрлэл мөн
бөгөөд хоёр
үзэгдлийн төстэй
байдлыг харгалзан
үгийн утгыг
шилжүүлэн хэрэглэх
ёс мөн."
(1989, 124-125)
М. Базаррагчаа
"тухайн
хоёр юмны
адил төстэй
шинжээр нь
зэрэгцүүлэхийг адилтгал
гэнэ."(2002,19)
Г. Галбаяр
"адилтгал гэдэг нь
харьцуулан үзэж
байгаа хоёр
юм, үзэгдлийн
адил төстэй
байдалд үндэслэж
гол мөн
чанарыг гаргах
гэж буй
юм нь
далд байж
түүнийхтэй адилтгасан
зүйл нь
ил дүрслэгдэхийг
хэлдэг. (2002,92)
Зүйрлэл
·
Төстэй шинж
бүхий хоёр
юм, үзэгдэлийг хооронд нь
жишиж буй
нэгийг нь
уран сайхны
өвөрмөц шинжийг
тодруулдаг дүрслэл
бүхий хэллэг
·
"А" бол
"Б" шиг гэсэн
томъёогоор томъёолж
болно
·
Дүрсэлж
байгаа юмны чанар,
дүр зэргийг ямар
нэг талаараа
төстэй өөрюм, дүртэй юм
жишиж харьцуулах
·
Хүний
мэдэхгүй юмны тухай
мэддэг юмны шинж
байдлаар харьцуулсан дүрслэн
илтгэх хэрэглүүр
·
Юм, үзэгдлийн
ижил төстэй
чанараас үүдсэн
төрлөөс зүйлд,
зүйлээс зүйлд
шилжих бүх
төрлийн үйл
·
Юм, үзэгдлийн төсөөтэй
талыг дөвийлгөн утга
шилжүүлэн хэрэглэх
·
Ижил төстэй юм, үзэгдлийг өөр юм,
үзэгдэлтэй зэрэгцүүлэн тавих
·
Хоёр юм, үзэгдлийг шиг, мэт,
адил, чинээ,
өөрцгүй, юуны
өөр вэ,
тэнцэнэ, адилтгамгүй.аятай гэх
мэт холбосон
үг бүхий
адилтгал
·
Үгийн
шинэ утга
үүсэх бүтэцтэй
арга
Адилтгал
·
Үгйин
үндсэн утгыг
хэрэглэлгүй, өөр
төсөөтэй үзэгдлийг
тэмдэглэхэд утгыг
шилжүүлдэг
·
Төрлийн
нэг зүйлийг
зүйлд, зүйлийг
төрөлд эсвэл
өөр зүйлийг
адил төсөөр
нь адилтган дүрслэх
арга
·
Юм, үзэгдлийн
аль нэг
шинжийг товойлгон
тодруулах тулд түүнтэй
төстэй өөр
юм үзэгдлийн
нэрээр утга
шилжүүлж нэрлэх
·
Юм
үзэгдлийн адил
төстэйг илтгэх
шиг, мэт,
адил, өөргүй,
чинээ гэх
мэт үгийг
хэрэглэхгүй
·
Хоёр юм, үзэгдлийг адил төстэй
шинжээр нь
зэрэгцүүлэх
·
А
бол Б
гэсэн бүтэцтэй
·
Яг
адил гэсэн
утгатай.
Mетафорыг орчин үеийн
ерөнхий хэл
шинжлэл, утга
зохиолд уламжлалт
хандлагаас өөр,
тухайлбал илүү өргөн хүрээнд авч үздэг болжээ. Өөрөөр хэлбэл сэтгэц хэл
шинжлэл, нийгэм
хэл шинжлэл,
танин мэдэхүй,
хэл соёлын
шүтэлцээний үүднээс
судлах болсон байна. Когнитив буюу танихуйн хэл
шинжлэлийн үүднээс
метафорыг судалсан нь Америкийн хэл
судлаач Жорж
Лакофф юм.
Тэрээр
“The contemporary
theory of metaphor” (1993)
бүтээлдээ зүйрлэл
буюу метафорын тухай уламжлалт
ойлголт зэргийг үндэслэлгүй гэж үзээд
1. Өдөр тутмын
хэл яриа
зүйрлэлгүй, шууд
утгатай.
2. Аливаа юмыг
зүйрлэлгүй шууд
ойлгож байна.
3. Яруу найрагт
зүйрлэл хамгийн
өргөн хэрэглэгддэг.
4. Зүйрлэл бол
зөвхөн тэдний
илэрхийлэгч мөн.
5.
Зүйрлэсэн
санаа нь
түүний мөн
чанараараа үнэн биш.
Зөвхөн шууд
өгүүлсэн нь
зөв гэдгийг үгүйсгэсэн байна.
Энэхүү үгүйсгэлийн баталгааг
өмнө нь
Марк Жонсонтой
хамтран 1980 онд хэвлүүлсэн "Metaphors
we lived by" номонд
гаргасан байна. Хоёр судлаач уг бүтээлдээ
" зүйрлэл
нь бидний
өдөр тутмын
амьдралд нэвтрэн
ордог бөгөөд
хэл төдийгүй
сэтгэхүйн үйл
хөдлөлд илэрч
байдаг. Бидний
ерийн ойлголтын
тогтолцоо мөн
чанартаа зүйрлэлт
бөгөөд хэл
шинжлэлийн мэдээлэл
дээр тулгуурлаж
байдаг гэсэн
дүгнэлт хийсэн
байдаг. Зүйрлэл
нь зөвхөн
хэлний хүрээгээр
өөрөөр хэлбэл
үгийн хүрээгээр
хязгаарлагддаггүй, хүний
сэтгэх үйл
явц үлэмж
хэмжээгээр зүйрлэлт
(The contemporary theory of metaphors, 1990, 387-415) гэсэн байна.
Эрдэмтэн
Э. Равдан Д. Лакоффийн
бүтээлд хийсвэр
зүйрлэлийн онолын
үндсэн дээр
хийсэн дүгнэлтээ
"Орчин цагийн хэл
шинжлэл" бүтээлдээ
дурдсан байна.
Үүнд:
·
Зүйрлэл
нь хийсвэр
ойлголтыг ойлгох,
түүний талаар
ярьж болох
чухал оньс
мөн.
·
Зүйрлэл
нь угтаа
бол хэлний
бус ой
ухаанаас үүдэлтэй
үзэгдэл юм.
·
Зүйрлэсэн илэрхийлэл нь оюуны хийсвэрлэлийн өнгөн илэрхийлэл
мөн.
·
Зүйрлэсэн
ойлголт нь
зүйрлэл биш
ойлголтоос үүдэлтэй,
харин бидний
уураг тархины
үйл ажиллагаатай
холбоотой.
·
Сурвалжийн
дүр, бүдүүвчийн
бүтэц нь
оноосон өгөгдлийн
утга, бүтцэд
тохирсон байдлаар
шилждэг. Жишээ
нь: хайр
сэтгэл аялал
зүйрлэлд замын
эхлэл, төгсгөлтэй
дүйцэж байна.
Түүнийг Лакофф
үл хувьсах
гэж нэрлэжээ.
·
Нийтээр
хүлээн зөвшөөрсөн
хийсвэр зүйрлэлийг
эрэгцүүлэн бодох
шаардлагагүй, хэрэглээнд
шууд, бэлэн
шинжтэй байдаг.
Өөрөөр хэлбэл
аливаа хүний
ааш зангийн
тухай өгүүлэхдээ
бид багтаамжийн
тухай шууд
бодохгүй, шууд
"Тэр ааш муутай"
гэнэ.
·
Зүйрлэл
нь бидний
ахуй дахь
юм, үзэгдлийн
ижил төстэй
чанар гэхээсээ
илүү тэдгээрийн
дүйцлээс үүдэлтэй.
Сурвалж, оноосон
өгөгдөл хоёр
мөн чанараараа
өөр хоорондоо
ямар ч
холбоогүй.
·
Зүйрлэлийн
тогтолцоо үгийн
сан төдийгүй
хэлзүйд чухал
үүрэгтэй.
·
Яруу
найраг дахь
зүйрлэл нь
зүйрлэлээс үүдсэн
бидний ухамсарын
нийтээр хүлээн
зөвшөөрсөн тогтолцооны
үргэлжлэл буюу
өргөтгөр юм
гэсэн байна.
(\2005,
79)
Г. Кулиев : “Метафор нь хэлний гүйцэтгэдэг бүхий л үүргийг гүйцэтгэнэ” гэсэн санал дэвшүүлсэн бөгөөд тэдгээр үүрэг нь
·
нэрлэх . Энэхүү үүргийг үгийн олон утга гэж ойлгож болно. Жишээ: аяга (уудаг), аяга (нүдний)
·
чимэглэх. Метафор нь яриаг гоёох өөрөөр хэлбэл эелдэг, боловсон болгодог. Жишээ: тахир дутуу гэхгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй, сохор гэхгүй хараа муутай
·
урнаар илэрхийлэх . Жишээ: гоо үзэсгэлэнгийн туйл, хэн нэгний миний шүтээн гэх мэтчилэн
·
танин мэдэхүй. Жишээ: цаг хугацаа алт, дурлал бол аялал , маргааныг дайн довтлоготой зүйрлэх (Лакофф, Турнерийн ухагдахууны метафор)
·
заах . Мэддэггүй зүйлийг мэддэг зүйлээр дамжуулан ойлгуулах явдал гэж ойлгож болно.
Адилтгал, зүйрлэлийг зөвхөн хэлшинжлэлийн асуудал гэж үздэг байсныг няцаан Д. Лакофф, М. Турнер нар ухагдахууны метафор (conceptual metaphor)-ын онол бий болгосон бөгөөд ингэснээр метафорын судалгаа хэлний хүрээнээс гарч хүний сэтгэхүй, ухамсар, танин мэдэхүй зэргэг рүү шилжсэн гэж хэлж болно.
Ухагдахууны метафор (conceptual metaphor) хүний өдөр тутмын энгийн амьдрал, хүний бодол, үзэл баримтлал, үйлтэй холбоотой байдаг гэж Д. Лакофф, М. Турнер нар үздэг байна. Д. Лакофф, М. Турнер нар ухагдахууны метафорыг дараахи байдлаар ангилсан байна.
|
 |
2.Ç¿éðëýë,
àäèëòãàëûã îð÷óóëàõ òóõàé
1827 îíä øòå
îð÷óóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí òóõàéä äýëõèé åðòºíöèéã õîëáîäîã õàìãèéí ÷óõàë, àðèóí
ç¿éë ãýñýí áàéäàã.
Àäèëòãàë, ç¿éðëýë буюу метафор нь ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë, ¿íäýñíèé õýëíèé õºãæëèéí ÿâöàä áèé áîëäîã òóë ¿íäýñíèé îíöëîã á¿õèé
¿ã, õýëëýãòýé îéðòîæ î÷èõ þì. Èéìýýñ метафор нь ¿íäýñíèé îíöëîãòîé ¿ã, õýëëýãèéã îð÷óóëàõ àðãàä çàõèðàãäàí õºðâºãäºõ ó÷èðòàé.
Ìîíãîë îð÷óóëãûí
óõààíû “Ìýðãýä ãàðàõ îðîí” çîõèîëä ãàäààä õýëíèé ¿íäýñíèé îíöëîã ¿ã áîëîí òîäîðõîé
íýð òîìü¸îã îð÷óóëàõäàà ãàëèãëàí àðààñ íü òîäðóóëãà õèéõ òàëààð äóðäñàí íü îð÷èí
¿åèéí ¿ãñèéí ñàíãèéí òîäðóóëãûí àðãà ìºí. Ìîíãîë îð÷óóëãûí óõààíä óëàìæëàãäàí
èðñýí îð÷óóëãûí àðãààñ äóðäâàë:
1) ¿ñýã÷ëýí îð÷óóëàõ
2) óòãà÷ëàí îð÷óóëàõ
3) äóóðàéëãàõ àðãà çýðýã áàéæýý.
Ýðäýìòýí Ð. ÿðáàçàð “Óðàí ä¿ðñëýë áà îð÷óóëãà” ºã¿¿ëýëäýý «óðàí ä¿ðñëýëèéí ç¿éðëýë, àäèëòãàëûã îð÷óóëàõ
íü ºâºðìºö õýëëýãèéí àðãàòàé îéðòîæ èðíý»(1989, 85) ãýæýý. Èéìýýñ
ç¿éðëýë, àäèëòãàëûã îð÷óóëàõàä ºâºðìºö õýëëýãèéã îð÷óóëàõ àðãà õýðýãëýæ áîëîõ
þì. Ýíý ¿¿äíýýñ Â. Êîìèññàðîâûí áè÷ñýí÷ëýí «...ºâºðìºö õýëëýãèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí
îð÷óóëàõ àðãà íü íýã õýëíèé ºâºðìºö õýëëýãèéã íºãºº õýëíèé ò¿¿íòýé ä¿éöýõ
ºâºðìºö õýëëýãýýð áóóëãàõ þì. Èíãýñíýýð óòãà ñàíààã á¿ðýí èëýðõèéëýýä
çîãñîõã¿é, óðàí ä¿ðñëýë, ñýòãýë õºäëºëèéã èëýðõèéëñíèéã áóóëãàæ áîëäîã áàéíà».(1960,57)
̺í Ð. ÿðáàçàð ¿íäýñíèé îíöëîã ¿ã, õýëëýãèéã
îð÷óóëàõ àðãûã ñàíàë áîëãîí äýâø¿¿ëñýí áºãººä ýäãýýð àðãà íü:
1) ãàëèãëàõ,
2) õóóëáàðëàõ áîëîí ¿ã÷ëýõ,
3) îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã, íèéëýìæ ¿ãýýð îð÷óóëàõ,
4) òàéëáàðëàí îð÷óóëàõ çýðýã þì.
Ýðäýìòýí Ä. Äàøäàâàà
îðîñ õýëíýýñ õýëö ¿ã, ç¿éð öýöýí ¿ãèéã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàõàä:
1) óòãà ä¿ðñëýë,
òîõèðîõ ìîíãîë áýëýí õýëëýãýýð îð÷óóëàõ,
2) óòãà÷ëàõ,
3) ¿ã÷ëýõ àðãààð
îð÷óóëæ áîëíî ãýñýí ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ç¿éð
öýöýí ¿ã íü ç¿éðëýëèéí íýãýí õýëáýð áèëýý. Èéìä Ã. Àêèì ç¿éð öýöýí ¿ãñèéí áîäèò óòãûã
ãýýõã¿éãýýð
1) õóóëáàðëàí îð÷óóëàõ
2) ìîíãîë õýëíèé áýëýí
ç¿éð öýöýí ¿ãýýð òºëººë¿¿ëýõ
3) çîõèîìæëîí îð÷óóëàõ
àðãûã ñàíàë áîëãîñîí áàéíà.
Ç¿éðëýë, àäèëòãàë õî¸ð
íü õîîðîíäîî òºñòýé àäèëàâòàð áîëîâ÷ ç¿éðëýëèéã àðàé äàëä óòãààð õýðýãëýäýã.
Þì, ¿çýãäýë îëîí øèíæ òýìäãýýð îéðîëöîî áàéäàã ó÷èð õàðüöóóëëûí öàð õ¿ðýý íýí
ºðãºí áàéíà.
Ôðàíöàä IV Ãåíðèõ âàí
(1553-1610) “òàðèà÷èí á¿õýí ñàéí
ºäºð òóòàì òàõèàíû øºë óóõ”, ººðººð õýëáýë
õàíãàëóóí ÷èíýýëýã àìüäðàëòàé áàéãààñàé ãýæ åðººñºí ãýäýã. ¯¿íýýñ ¿¿äýí
õàíãàëóóí ÷èíýýëýã áàéõ ãýäýã óòãàòàé íýãýí ç¿éðëýë ôðàíö õýëýíä ¿¿ñýæ îäîî
áîëòîë õýðýãëýãäñýýð áàéíà.
“… L’histoire de la Poule au pot et la chanson du Vert-Galant venaient y mêler
des souvenirs glorieux et tout l’entrain de la vieille
France.” (A.Daudet)-Õàíãàëóóí
÷èíýýëýã àìüäðàëûí òóõàé “Àëèà ñàëáàäàé” íàðûí äóó, ¿¿õ ò¿¿õ íü õóó÷íû ôðàíöûí àëäàð íýð, öîã
æàâõëàíã ñàíàãäóóëäàã.
Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä ç¿éðëýëèéí
îð÷óóëãàä ò¿¿ãýýð èëýðõèéëñýí äàëä ñàíààã èëð¿¿ëæ îëîõ íü õàìãèéí ÷óõàë áºãººä
æèíõýíý óòãûã îëñîí ¿åä öººí òîõèîëäîëä ¿ã÷ëýí îð÷óóëæ áîëîõ áà ãîëöóó
áîëîìæèéí ¿ã õýëëýãýýð îðëóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áàéíà»(1996,
190-191).
Ýðäýìòýí Ð. ÿðáàçàð àäèëòãàëûã
îð÷óóëàõ àðãûí òàëààð áè÷èõäýý, «“Je tombe sur un
sergent, un p’tit poseur, frais
comme l’oeil, à l’orgnon d’or, - des lunettes à
galon” (H.Barbusse)–Øèë íü õ¿ðòýë àëòëàã òóÿàòàé, àëòàí õ¿ðýýòýé øèë ç¿¿ñýí,
áîëñîí àëèì øèã öýë çàëóó, òóíèðõóó íàìõàí ò¿ð¿¿÷ ð¿¿ áè óõàñõèéâ. Ôðàíö÷óóä
áàðüñàí çàãàñûã øèíýõýí áóþó õóó÷èðñíûã íü ò¿¿íèé í¿ä õýð çýðýã ãýðýëòýæ
áàéãààãààð íü ¿íýëæ öýãíýäýã áîëîõîîð “ãýðýëòñýí í¿ä” ãýæ õàðüöóóëñíûã
ìîíãîëîîð “áîëñîí àëèì øèã” ãýæ îð÷óóëàõ íü àðàé îéëãîìæòîé áèçýý.
Çàðèì õàðüöóóëëûã
¿ã÷ëýí îð÷óóëñíààð îëîí õýëíèé ºâºðìºö õýëëýãèéí øèíæòýé áîëñîí áàéäàã.
Ìîíãîë÷óóäûí “í¿äíèé öºöãèé ìýò
õàéðëàõ” ãýäýã ç¿éðëýëèéí õóâü
çàÿà èéìýðõ¿¿ áàéíà. Ò¿¿íèéã ôðàíöààð “garder comme la prunelle de ses yeux”, îðîñîîð “áåðå÷ü êàê çåíèöó îêà” ãýæ õýëäýã íü ¿ã ¿ãýýðýý á¿ðýí òîõèð÷ îëîí óëñûí øèíæòýé
õýëëýã áîëñîí áàéíà.
Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä õàðüöóóëëûã õàì ñýäâèéã õàðãàëçàí
èõýâ÷ëýí ¿ã÷ëýí îð÷óóëæ áîëîõ áîëîâ÷ áàñ ººð ¿ãýýð îðëóóëæ áîëîõ áàéíà». (1996,189-190)
Метафорыг сайн, оновчтой орчуулбал хэл найруулга нарийсан чамбайрч, утга санаа
уран дүрслэл нь
товойн тодорч, уншихад урамтай, хэлэхэд эвтэй, сонсоход уянгатай болдог байна.
Ç¿éðëýë íü øèíýýð îëæ ìýäñýí ç¿éëèéã øèíýýð íýðëýñýí
íýðëýëò þì. Ýíýõ¿¿ øèíý íýðëýëò òóõàéí õýëýíä ºìíº íü áàéñàí
áýëýí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òóñëàìæòàéãààð áèé áîëîõäîî óòãûã íü èõýä õèéñâýðëýäýã.
Àëèâàà õýëíèé ç¿éðëýë íü òóõàéí õýëýýð õàðèëöàã÷ ¿íäýñòíèé òàíèí ìýäýõ¿é,
ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë, õºãæëèéí ¿ð ä¿íä áèé болохоор эх зохиолыг бичсэн хэл,
орчуулж байгаа хэл-эх
хэл буюу монгол хэлэнд хэлбэр, агуулгынхаа хувьд
тохирохтой үгүйтэй байдаг. Иймээс дээр дурьдсан аргыг нэгтгэн метафорыг орчуулахдаа
1. хуулбарлан үгчлэх /
шууд хөрвүүлэх/ болох боломжтой. Юм, үзэгдлийг адилтгаж, зүйрлэж байгаа цаад үзэгдэл, юм зэрэг нь хоёр хэлэнд тохирч байвал хуулбарлах аргаар шууд орчуулж болно. Заримдаа үгчлэн орчуулснаар олон хэлний өвөрмөц хэллэгийн шинжтэй болсон байдгийн нэг илрэл нь доорхи жишээ харуулж байна. Жишээ: Монголчуудын "нүдний цөцгий мэт хайрлах" гэснийг “Guard
like the apple” гэдэг нь үг, үгээрээ бүрэн тохирсон байна.
2. Мөн утга дүйлгэн орчуулж болох юм. Ингэснээр хоёр
хэлний хэрэглүүр бүр
заавал тохирч байх
албагүй ч эх зохиолын агуулгыг орчуулж байтаа хэлээр бүрэн төгс
гаргаж чадах бөгөөд орчуулгын хэлний хэм
хэмжээ, найруулга зүй, түүний горимд нийцэх боломжтой.
3. Утга ойролцоо буюу тохирох хэллэгээр тайлбарлан орчуулахад утгыг илтгэн гаргахад эх зохиолын санааг бүрэн дамжуулж болох сайн талтай ч үргэлж хэрэглэх арга биш бөгөөд эх хэлний эмх цэгц, найруулгад нь харш байж болох талтай. Ингэх нь үндэстний тус бүрийн сэтгэхүй болон зан заншил онцлог, өвөрмөц гэдгийг нотлох мэт.
4.
Ном зүй:
1.
Î.
Àäúÿà, Ä.Äàøäàâàà áà áóñàä, Îð÷óóëãûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ, 1983
2.
Î.Àäúÿà, Ä.Äàøäàâàà áà
áóñàä, Îð÷óóëãûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ, 1983
3.
Ã.
Àêèì, Ìîíãîë ºâºðìºö õýëöèéí òîâ÷
òàéëáàð òîëü, Óëààíáààòàð, 1982
4.
Ã. Àêèì, Îð÷óóëãûí
ñàíã óóäëàõàä, Óëààíáààòàð, 1984
5.
Ä.
Áàäàìäîðæ, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé
óòãàñóäëàëûí ¿íäýñ, Óëààíáààòàð, 1997
6.
Ä.
Áàäàìäîðæ, Ìîíãîë õýëíèé óòãàñóäëàë,
Óëààíáààòàð, 2001
7.
М. Базаррагчаа ,“Монгол хэл”, Улаанбаатар,
2000
8.
Æ.
Áàÿíñàí,”Соёл, хэл, үндэстний сэтгэлгээ”, Улаанбаатар,2002
9.
Æ.
Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð, Õýë øèíæëýëèéí
íýð òîìú¸îíû ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü, Óëààíáààòàð, 1995
10.
Ø.Ãààäàìáà, Ìîíãîëûí
íóóö òîâ÷îîíû ñóäëàëûí çàðèì àñóóäàë, Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð,
Óëààíáààòàð,1990
11.
Ø.
Ãààäàìáà, Óòãà çîõèîëûí îíîëûí ¿íäýñ,
Óëààíáààòàð, 1989
12.
Ð.
ÿðáàçàð, Îð÷óóëãûí îíîë, äàäëàãûí ¿íäýñ,
Óëààíáààòàð,1996
13.
Ð.
ÿðáàçàð, Óðàí ä¿ðñëýë áà îð÷óóëãà, Îð÷óóëàõ
ýðäýì ¹6, Óëààíáààòàð,1989
14.
Ö.
Äàìäèíñ¿ðýí, Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî,
ÓÕÃ, Óëààíáààòàð, 1990
15.
Ý.
Ðàâäàí, Îð÷èí öàãèéí õýë øèíæëýë,
Óëààíáààòàð, 2005
16.
Ö.
Ñ¿õáààòàð, Ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà
ç¿é, Óëààíáààòàð, 1998
17.
ß.
Öýâýë, Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð
òîëü, Óëààíáààòàð, 1966
18.
Â.
Í. Êîìèññàðîâ,
ß. È. Ðåöêåð, Â. È.Òàðõîâ, Ïîñîáèå ïî ïåðåâîäó ñ àíãëèéñêîãî ÿçûêà íà
ðóññêèé, Ìîñêâà, 1960
19.
I.
R. Galperin, Stylistics,
Moscow, 1981
20.
H. Kuribayashi,
Choijinjab, Word-and Suffix-Index to the Secret
History of the Mongols, the Center for Northeast Asian Studies Thohoku
University,2001, Sendai
21.
L.
Ligeti, “A mongolok titkos
története”, Budapest,1964
22.
I. de Rachewiltz,Index
of the Secret history of the Mongols, Indiana University Publications, Uralic
and Altaic Series, Vol.121,Bloomington, 1971
“Метафорын орчуулга” лекцийн хавсралт
|
Ë.Ëèãåòèéí
ãàëèã
|
Ï.
Ïåëëèîãèéí
ãàëèã
|
Ï.
Ïåëëèîãèéí
орчуулга
|
Ä.Öýðýíñîäíî-ìûí îð÷óóëãà
|
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí õºðâ¿¿ëýã
|
Ì-Ä.Ýâýí, Ð.Ïîï íàðûí îð÷óóëãà
|
F.W.Cleaves 1982
|
Доржготов Эрэндоо
2006
|
|
|
|
|
|
|
|
21.šira gü’ün... qarurun
naran sara-yn kili-yer
šira noqai metü šičabaljaju qarqu büle’e
|
21. šira gü’ün... qarurun naran sara-yïn
kili-yär
šïra noqai
mätü
šïčabaljaju
qarqu bülä’ä.
|
21. ...quand il sortait, il sortait
en rampant,
tel un chien
jaune, dans les rais
du soleil [ou ]de la lune.
|
21.Ãàðàõäàà [òýð õ¿í] íàðàí ñàðíû
çàâñðààð
øàð íîõîé ìýò øàçâàëçàí ãàðàõ áºë㺺.
|
21.Òýð õ¿í, ãàðàõ íàð ñàðíû õèëýýð
øàð íîõîé ìýò øàðâàëçñààð ãàð÷ îäíî.
|
21.Quand il sortait, c’est en rampant
,
tel un chien
jaune, sur un rayon
de lune ou de soleil qu’il sortait.
|
21. When he went out, like a yellow dog he was wont
to crawl out by the beams of the sun or moon.
|
21. He scamperd just like the quality yellow dog
wags its tail
|
|
|
|
|
|
|
|
22.
tuqar-un tabun müsüt metü qaqča qaqča bolu’asu
tere niji’el müsüt
metü ken-e
ber kilbar-a ququldaqun
ta tere
čuqtai müsüt
metü qamtu
niken eyeten
bolu’asu
ken’e ber kilbar-a yekin bolqun ta
ke’ebi
|
22.
tuqar-un tabun müsüt mätü qaqča qaqča bolu’asu
tärä niji’äl
müsüt mätü kän-ä bär
kïlbar-a ququldaqun ta.
tärä
čuqtai müsüt mätü qamtu nikän äyätän bolu’asu kän-ä bär kïlbar-a yäkin bolqun ta
kä’äbi.
|
22.
Tel les cinq
bois de
flèches
de tout à l’heure, si
vous êtes
il sera facile
vous briser
comme chacun
de ces bois de
flèches, si
vous êtes ensemble et d’accord
commun comme
ces bois de
flèches liés, à qui donc
serait-il
facile de vous
[détruire]?
|
22.
Òà íàð ñàÿûí
òàâàí ñóì ìýò ãàíö ãàíöààð
áîëâîë ò¿ð¿¿÷èéí ñóì ìýò õýí á¿õíýý õÿëáàðõàí äèéëýãäýíý.
Òýð áàãöàëñàí
ñóì ìýò õàìò íýãýí ýåýð
ÿâáààñ òà íàð õýíä ÷ ÿàõàí õÿëáàðõàí ¿ë äèéëäýãäýíý
|
22.
Òà íàð ãàíö
ãàíöààð ñàëáàë
íýæýýä ñóì ìýò
õ¿íä õÿëáàðõàí
äèéëýãäýíý.
Òà íàð ýâ ýåý
íýãòãýâýë, òýð áàãëàñàí òàâàí ñóì
ìýò áýõ áîëæ, õýíä ÷ õÿëáàð
äèéëäýõã¿é
áîëíî
|
22.
Si vous êtes
comme ces cinq
bois de flèches, comme
eux, quiconque
pourrait
aisément vous
briser. Mais si, comme ce
faisceau de
bois de flèches,
vous
êtes unis et
en bonne entente,qui
pourrait
aisément vous
briser?
|
22. If, like the five arrow shafts of a little while
ago, ye be each alone like those single arrow shafts bound in the bundle, how will ye easily be [broken] by
any one
|
22. If, each of you keeps to himself, like those single
arrow shafts, anybody shall easily defeat you. If you remain together in
amity, like the bound arrow shafts, none can vanquish you.
|
|
|
|
|
|
|
|
31.
hörene ümere [19b]-eče kei bolu’asu qarčïqai-bar barï’uluqsan noquit
galawud-un
ödün hüsün anu
burqaliq časun metü butaraju keyisjü iremü ede oyira
büyyü
|
31.
höränä ümärä-äčä käi bolu’asu qarčiqai-bar bari’uluqsan noquit galawud-un ödün hüsün anu
burqalïq časun mätü butaraju käyisjü
irämu ädä oyïra büyüjä.
|
31.
...mais quand le vent souffle du
Nord-Ouest,
les plumes et le
duvet des canards et des oies qu’il fait prendre à son épervier viennent [ici] dispersés et chassés
comme la neige
dans une tempête, ce doit être
par là.
|
31.
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè ñàëõèëàõàä
õàðöàãààð áàðèóëñàí
íóãàñ, ãàëóóäûí
ºä
öàñ áóðãèíàõ ìýò
áóòàð÷ õèéñýæ
èðíý.
|
31.
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè ñàëõèëáàë ò¿¿íèé
õàðöàãààð áàðèóëñàí íóãàñ, ãàëóóíû ºä ñºä íü
öàñ ìýò áóòàð÷ õèéñýæ èðíý.
|
31.
Lorsque souffle le vent du nord-ouest
,
le duvet et les
plumes des canards et des oies que son autour a attrapés volent jusqu’ici comme flocons de neige
dans la tempête.Il doit demeurer près d’ici.
|
31.
If, there be a wind from the northwest the feathers and
down of the ducks and geese which he hath made to be caught by the falcon
scatter and blow hither like a whirlwind of snow.
|
31.
But when the wind blows from the northwest, the buff and
feathers of the ducks and geese caught by his hen goshawk are strewn and
flown over here like swirling snow.
|
|
|
|
|
|
|
|
33. aqa aqa
beye teri’ütü
de’el jaqatu sayin ke’ebe
|
33. aqa aqa
bäyä täri’ütü dä’äl
jaqatu sayïn kä’äbä.
|
33.
Frère aîné,frère aîné!
C’est bien quand
un corps a une tête, quand un vêtement a un col.
|
33.
Àõàà, àõàà!
Áèå òýðã¿¿òýé,
äýýë çàõòàé íü ñàéí
|
33.
Àõ àà, àõ àà,
áèå òýðã¿¿òýé,
äýýë çàõòàé íü ñàéí
|
33.
Aîné, aîné!
Il est bon qu’un corps ait une tête et qu’une robe ait un
col.
|
33. [if] a body have a head, [it is good] [if] a garment have collar [it is good]
|
33. My Brother, my brother, it is better that if head is
on it is body collar is on it is garment.
|
|
|
|
|
|
|
|
41.
Čiduqul-bökö emes olotu büle’e
mene metü törele
|
41.
Čïduqul-bökö
ämäs olotu bülä’ ä.
mänä mätü
töräbä.
|
41.
Čïduqul-bökö eut beaucoup de
femmes, et ses fils
naisseient comme à chaque instant.
|
41.
...×èäõ¿ë áºõ ýìñ îëîíòîé
áºë㺺.պ⿿ä íü
ìýíý ìýò [îëîí]
òºðºâ.
|
41.
Ç¿òãýë áºõ
îëîí ýì àâñàí
òóë õºâ¿¿í íü
ìàíàí ìýò (îëîí)
òºðºâ.
|
41.
C’est son fils Ciduqul-le-Lutteur,
qui eut beaucoup d’épouses et dont la progéniture naissait en vaste nombre.
|
41. Chidiqul-boku was one whose wives were many. His sons
were born as if in heaps.
|
41. The son of Chidiqul-boku the wrestler8 who had many
wives and whose sons were in great numbers like spawn
|
|
|
|
|
|
|
|
62. Dei-sečen
ügülerün ene
ko’ün činu
nidün-tür-i-yen
qaltu
ni’ur-tur-iyan
geretü
ko’ün büi
|
62. Däi-säčän
ügülärün änä
ko’ün čïnu
nidün-tür-i-yän
qaltu
ni’ur-tur-ïyan
gärätü
ko’ün büi
|
62.Däi-säčän dit:
”Ce tien fils
est un fils
dont
les yeux
ont du feu et
dont le visage
a de l’éclat.”
|
62.Äýé ñýöýí
ºã¿¿ëð¿¿í:
“Ýíý õºâ¿¿í
÷èíü
Í¿äýíäýý ãàëòàé,
Í¿¿ðýíäýý
ãýðýëòýé
õºâ¿¿í áàéíà.”
|
62.Äýé ñýöýí
ºã¿¿ëð¿¿í:
“Ýíý õºâ¿¿í
÷èíü í¿äýíäýý
ãàëòàé,
í¿¿ðýíäýý
ãýðýëòýé
õºâ¿¿í áàéíà.”
|
62.- Ce
fils-là,
dit Dei-le-
Sagace, c’est
un fils
Qui a du feu
dans les yeux
Et de l’éclat
sur le visage!
|
62. De Secen spake, he said “This son is a son With fire in his eyes,
With light in his face”
|
62. Dei sechen said: “Your son has
A fire in his eyes
And a light in his face”
|
|
|
|
|
|
|
|
76.Tayyiči’ut aqa de’ü-ye’en qaši’u ker [8b] aburaqun bida ke’ejü büküi- tür erte
Alan eke-yin
tabun kö’üt metü yekin eye üge’ün büi ta bütügei ke’ebi
|
76. Tayïčï’ut aqa dä’ü-yä’än (yä’än corr.) qašï’u ker [8b] aburaqun bïda kä’äjü büküi-tür
Alan äkä-yin
tabun kö’üt mätü yäkin äyä ügä’ün büi ta bütügäi kä’äbi
|
76. Alors que
nous nous demandons de quelle manière nous vengerons notre insulte avec les
frères aîné et cadet les Tayïčï’ut,
comment êtes-vous en désaccord
, tels jadis les cinq fils d’Alan-äkä?
|
76. Òàé÷óóä íàðààñ ºøººãºº áèä õýðõýí
àâíà õýìýýæ á¿õèéä ýðòíèé
Àëàí ãîî ýõèéí
òàâàí õºâ¿¿ä ìýò òà íàð ÿàõàí [èíãýæ] ýå ¿ã¿é áóé?
|
76.Èéì áîë áèä òàé÷óóä íàðààñ ÿàæ ºøºө㺺 àâ÷ ÷àäíà. Óðüäûí
Àëóí ýõèéí òàâàí
õºâ¿¿ä ìýò ÿàãààä ýâ ýåã¿é áîëîâ?
|
76. Alors que
nous nous demandons comment venger l’amère offense des aînés et cadets
Princes, comment être en désaccord
comme jadis les cinq fils de Mère Garance?
|
76. How shall we avenge the bitherness of our Tayiciud
brethren why are you without accord as formery the five sons of Mother Alan?
Do you not
|
76. When we ask ourselves how to take vengeance for
outrage committed by our Taichiud kinsmen, how can, you be at odds with each
other, like the five sons of great grandmother Alan? Stop it.
|
|
|
|
|
|
|
|
78.
ene qarbisu-
ban qajaqu
qasar noqai
metü qada-tur [11b]
dobtulqu
|
78.
qarbïsu-ban
qajaqu
qasar
noqaï mätü.
|
78.
Tel le chien qasar
qui mord sa placenta,
|
78.
Õàðáèñàà õàëüñ
íàâ÷àà) õàçàõ
Õàñàð
íîõîé ìýò
|
78.
Õàâèðãà õàçàõ
Õàð íîõîé ìýò,
|
78.
Comme le
chien
molosse
déchirant son
délivre,
|
78. [Even] as the Qasar dog which biteth his
own afterbirth
|
78. Like a qasar dog swallows its afterbirth
|
|
|
|
|
|
|
No comments:
Post a Comment