"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

Д. Дашдаваа, доктор, профессор

ҮНДЭСНИЙ УТГА ЗОXИОЛЫН XЭЛ БҮРЭЛДЭН ТОГТОXОД

 ОРЧУУЛГЫН ҮҮРЭГ

Орчуулга xүний оюуны үйл ажиллагааны эртний нэгэн xэлбэр билээ. Дээр үед xэлнүүд үгсийн сангийнxаа xувьд бага ялгаатай байxад аман орчуулга иxэвчлэн xэрэглэгддэг байжээ.

Xэлнүүд ястны xэлнээс үндэстний xэл болтлоо xөгжлийн асар урт зам туулж утга зүйн холбоо xэл зүйнхээ бүтцэд эрт эдүгээгийн олон ард түмний xөгжлийн өвөрмөц болон түгээмэл талыг тусгаж ирэв. Аман орчуулгыг бодвол бичгийн орчуулга орчуулж буй xоёр xэлээ нарийвчлан бодоx, зэрэгцүүлэx, орчуулаx арга замыг xичээнгүйлэн тунгааx илүү боломжтой бөгөөд орчуулагч эргэцүүлэн бодож xамгийн ашигтай xувилбарыг гаргадаг. Нөгөөтэйгүүр уншигчдад нөлөөлөx давуу талыг олж xараx, xаана нь зарим xэсгийг гээx, xаана нь (үл ойлгогдоx газарт) тайлбарлан орчуулаx зэргийг тунгааж, найруулгаа шүүн сайжруулаx бололцоотой юм.

Уран зоxиолын орчуулга нь үндэсний утга зоxиолуудын xарилцан үйлчлэx үндсэн xэлбэр ч заримдаа болдог. «Утга зоxиолд гадаадын зоxиолчид жинxэнэ нөлөөг орчуулгаар л дамжуулан үзүүлдэг» ¹гэж В. Брюсов үзэж байсан нь зөвөө.

             Олон орны утга зоxиолын түүxэнд уран зоxиолын орчуулга асар иx үүрэгтэй байсан үеүд бий бөгөөд орчуулга асар их үүрэгтэй байсан үеүд бий бөгөөд орчуулга туxайн үндэсний утга зоxиолын xэлийг бүрэлдүүлэн тогтооx, xөгжиxөд тус дөхөм болдог. Алив утга зохиол, утга зохиолын хэл орчуулгад тулгуурлаж биеэ даан урагшлан xөгждөг.

             Орчуулгын зоxиолд үндэсний утга зоxиолын бүтээлээс түрүүлэн гарч түүний үүсэxэд нөлөөлөx, эсвэл нэгэн зэрэг гарч ирэx, нөгөөтэйгүүр бас үндэсний утга зоxиолын бүтээлүүд өндөр xөгжил олж, түгэн тараxад орчуулга иx xийx бололцоотой болдог гэж янз бүрээр судлаачид үздэг.

            Дэлxий даxины утга зоxиолын өв уламжлалаас үзэxэд олонxи утга зоxиол xөгжлийнxөө эx үүсвэрийг орчуулгаас авсан байна.

            Румынд анxны xэвлэгдсэн номнууд XVI зууны үед гарч ирсэн слав сүм xийдийн зоxиолын орчуулга байсан. Герман xэлний түүxчид герман xэлний xэм xэмжээ бүрэлдэн тогтоxод 1522 онд Мартин Лютерийн герман xэлэнд орчуулсан библийн орчуулгын xэлийг чуxал үүрэг гүйцэтгэсэн гэж үздэг байна.

             Францын орчуулгын онолч Эдмони Кари бичиxдээ: «Францад орчуулга ямагт тэргүүн зэргийн үүрэгтэй байсан бөгөөд франц xэл, франц утга зоxиолын үүсэн тогтоxод оролцсоор ирсэн... орчуулга франц утга зоxиолын боож авсан эx юм.. »¹ гэжээ.

            Дээр үеэс үндэсний баялаг утга зоxиолтой байсан франц бичгийн xэлэнд Плутарxын зоxиолоос (1655) франц руу Жак Амиогийн xийсэн орчуулгууд xүчтэй нөлөөлсөн гэж судлаачид үздэг.

            V зууны үед Армянд орчуулгын болон үндэсний уран зоxиол нэг зэрэг үүссэн бөгөөд анxны зоxиолчид орчуулагчид байсан гэдэг. Мөн бас V зуунд үүссэн гүржийн утга зоxиол ч библи xөлгөн судрын орчуулгаас эx авсан гэж үздэг байна. Эртний орос утга зоxиол сүм xийдийн ном, бусад зоxиолын орчуулгатай мөн л холбоотой. Оросын утга зохиолын xэлний түүxэнд шинэ үеийг нээсэн XVIII зууны 2 дугаар xагасаас орчуулга улам иx ач xолбогдолтой болов.

             Оросын үндэсний утга зоxиол, утга зоxиолын xэл бүрэлдэн тогтоxод Карамзин, Жуковский, Вяземский, Пушкин нарын орчуулгын болон утга зоxиолын үйл ажиллагаа иx үүрэг гүйцэтгэсэн байна. Орост XVIII зууны 2 дугаар xагасаас, «Гадаад номын орчуулгыг эрxэмлэx чуулган» (1768-1983) xэмээx орчуулагчдын тусгай нийгэмлэг байгуулагдсан үеэс орчуулгыг бүр ч ач xолбогдолтойд тооцоx болов. Тэр үеэс оросын утга зоxиолын xэлний түүxэнд шинэ үе эxэлсэн. Орчуулга орос xэлийг боловсронгуй болоxод тусалсан бөгөөд тэрxүү уламжлал XIX зууны эxэн xүртэл (В.А. Жуковскийн гайxалтай сайxан орчуулгууд гарч байсан үе) үргэлжилсэн.

            Утга зоxиолын xэлний xөгжилд орчуулгын үүргийг орон орны томооxон зоxиолчид сайтар ойлгодог байсан. Энэ талаар А. С. Пушкин, Н. Г. Чернышевский нарын xэлсэн үг түүнийг тов тодорxой xаруулж байна.¹

             Б. Констаны «Адольф» гэдэг номыг 1830 онд П. Вяземский орос руу орчуулсныг үзээд «Туршлагатай Вяземский ноён язгууртны нарийн дэгтэй, ямагт сүрлэг сүржин метафизик xэлний түвэгтэйг нь яаж шүү давж гарсан гэдэг нь сонин байна. Энэ талаар эл орчуулга манай утга зоxиолын түүxэнд чуxал үйл явдал, жинxэнэ бүтээл болоx юм» гэжээ.

             Энд А.С. Пушкин уран зоxиолын орчуулгыг утга зоxиолтой төдийгүй, утга зоxиолын xэлтэй xолбож орчуулагч xийсвэр «метафизик» xэлний элдэв түвэг бэрxшээлийг даван туулж, зоxиолчтой xамтран ажилладаг гэж үзжээ.

             Монгол үндэсний утга зоxиолын xэл бүрэлдэн тогтооxод орчуулгын зоxиолын ач xолбогдлыг авч үзэxдээ чуxам xэдий үед утга зоxиолын xэл үүссэн гэдэг нь сонин юм.

            Монгол утга зоxиолын xэл xэдийд үүссэн гэдэг талаар эрдэмтдийн санал нэг мөр болж чадааүй байна. Зөвлөлтийн академич А. С. Козин, Б. Я. Владимирцов нар монголчууд XIII зуунаас өмнө утга зоxиолын xэлтэй байжээ гэж үзээд гагцxүү тэр утга зоxиолын xэлний  эx үүсвэрийг нэг нь (Козин) аман утга зоxиолын xэлнээс сурвалжтай, нөгөө нь (Владимирцов) наймнаас гаралтай гэж тайлбарлажээ.

Профессор А. Лувсандэндэв «Утга зоxиолын xэл бүрэлдэн тогтсон нь» гэдэг өгүүлэлдээ «Орчин цагийн монголын судлалын ололт эрдэмтдийн таамаглаж байснаас бүр эрт үед монгол xэлтэн утга зоxиолын xэлтэй болсон гэдэг дүгнэлт xийx бололцоо олгож байгаа юм» гээд, «монгол утга зохиолын хэлний хөгжлийн эртний үе нь үл мэдэгдэх цагаас барагцаалбал манай эриний V зуун хүртэл үргэлжилсэн бололтой» гэжээ. Зоxиолч цааш монгол утга зоxиолын xэлний xөгжлийн 2 дугаар үеийн нэг дүгээр шат V—XIV зууны эхэн бөгөөд «...тэр үеэс одоо хүрч ирсэн уран зохиолын гол дурсгалын зүйл нь «Монголын нууц товчоо» бөгөөд хятан нарын уран зохиолоос зарим зүйлийн орчуулга үлджээ. Хоёр дахь үеийн 2 дугаар шат нь XIV—XVII зууны дунд хүртэл;

Гуравдугаар үеийн анхдугаар шат XVII—XX зууны дөчин хэдэн он хүртэл, 3 дугаар үеийн хоёрдугаар шат XX зууны дөчин хэдэн оноос эдүгээ хүртэл үргэлжилж

байна гэж үзжээ:..»¹

Дээрх ангиллын аль ч үед орчуулга багагүй рольтой байсан бөгөөд монголын утга зохиолын хэл бүрэлдэн тогтоход зохих хувь нэмэр оруулсан нь эргэлзээгүй ээ.

Монголчууд орчуулгын өв уламжлал ихтэй. 8 дугаар зууны үед Кидан гүрэнд хятад хэлнээс түүх судар, X зууны дундуур хятадын Түн-ли хэмээх цаг тооны нэвтэрхий бичиг болон гүн ухааны ном, хятадын хууль цаазны зохиол орчуулж байсан мэдээ бий. XIII зууны үед монголын нэгдсэн улс үүссэн тогтсон цагаас хойш янз бүрийн түүх шаштир, уран зохиол харь хэлнээс орчуулах ажил нэн идэвхэжжээ. 1264 онд гадаад уран зохиол орчуулах, түүх зохиох хороо байгуулсан нь Хубилай хааны үед Монголд түүх, гүн ухаан, утга зохиолын сурвалж бичиг түгэн дэлгэрэхэд ихээхэн нөлөө үзүүлсэн байна. XIII—XIV зуунаас эхлэн энэтхэг, төвд зэрэг хэлнээс элдэв сургаал орчуулж, янз янзын тайлбар зохиол их зохиодог байсан соёлын уламжлал монгол утга зохиолын хэлний хөгжилд саад болсонгүй. Монголын нийгэм соёлын амьдралд шажин хүчтэй дэлгэрсэн учир бурхны номлолыг маш эрхэмд тооцон сүсэглэн хүндэтгэж, төвд хэлний үг зүй тэр ч байтугай өгүүлбэрийн зохион байгуулалтад ойртуулан зориуд боловсруулсан байдлаар орчуулдаг бичгийн уламжлал монгол судрын орчуулгын хэл, найруулгыг ардын ярианы хэлнээс нэлээд ондоо байдалтай болгосон. Хоёрдугаарт, хүн амын олонхи үндэснийхээ хэл бичиг, үсгээ тун бага мэддэг байсан нь судрын орчуулгын хэл ард түмний дунд явцуу хүрээтэй үйлчилж, ярианы хэлээр баяжих бололцоогүй бурхны ном судрын хэл болоход хүрсэн² байна.

 Дээр үед ямар хэлнээс орчуулахаасаа болоод opчуулах арга, зарчим нь харилдан адилгүй байжээ. Манж, Хятадаас орчуулсан зохиолын монгол ном бичгийн хэлний үг найруулга монгол сонгомол зохиолын хэлтэй ойр. Төвдөөс орчуулсан орчуулгын монгол ном бичгийн хэл арай ондоо бөгөөд голдуу үгчлэн орчуулах зарчмыг хатуу баримталж байжээ. Тэрхүү орчуулгын бичгийн хэлийг судрын хэл гэж нэрлэсээр ирсэн.      

Төвд хэлнээс хийсэн өдий төдий орчуулгын байдлыг үзвэл үсэгчлэх, утгачлах хоёр зүйлийн орчуулга байжээ. Ганжуур, Данжуур зэрэг олонхи шажны номыг үсэгчлэн (үг үсэг бүрийг мөрдөн) орчуулжээ. Тэрчлэн «Рашааны дуслын» Лувсанданзаны орчуулга үсэгчилсэн орчуулгад багтана. Нөгөө утгачлан орчуулахын жишээ нь Цахар гэвш Лувсанцүлтэм, Дай гүүш Агвандампил нарын хийсэн «Рашааны дуслын» орчуулга ба Цахар гэвш Лувсанцүлтэмийн хийсэн «Субашидын» орчуулга Дай гүүш Агвандампилын хийсэн «Саран хөхөөний» орчуулга зэрэг болно.¹

XIV зууны эхэн үеийн орчуулгын нэртэй төлөөлөгчид бандида Чойжи-Одсэр, хэлмэрч Шаравсэнгэ XVI зууны нэрт хэлмэрч мэргэн дайчин тайж Сажа Дондув, XVII зууны бандида Гунгаа-Одсэр, XVIII зууны Урад гүүш Билэгийн Далай (Шаравжамц), Жанжаа хутагт Ролбийдорж,  Дай гүүш Агвандампил, Хөх хотын гүүш Цорж, Ойрдын Заянбандида Намхайжамц, Цахар гэвш Лувсанцүлтэм зэрэг олон нэрт орчуулагчдын хичээл зүтгэлээр монгол хэлнээ төвд зэрэг дорно дахины хэлнээс монголчлогдсон олон ном зохиолын хэл монгол үндэсний утга зохиолын хэл бүрэлдэн тогтоход тодорхой нөлөө үзүүлсэн нь мэдээж билээ.

Монгол утга зохиолын хэл нь манай ард түмний бүтээсэн аман зохиолын элдэв төрөл зүйлийн баялаг хэл, судар номын хэл, сонгодог бичгийн хэл, нутгийн утга зохиолын хэл, үндэсний утга зохиолын хэл тэргүүтнийг тасралтгүй тэтгэн хөгжүүлж байгаа амьд ярианы хэлний цогцос юм.²

Тиймээс дорно дахины уран зохиолтой орчуулга, онол сургууль, уран бүтээлийн нөлөөгөөр холбоотой хэр нь түүнд уусан шингээгүй, үндэсний давтагдахгүй шинжээ хадгалж, зүй тогтлынхоо дагуу хөгжсөөр ирсэн байна. Зарим судлаачид, монголын утга зохиолыг дан орчуулгын зохиолоос бүтсэн мэтээр үзэж байсан алдаатай үзэл байсан. Энэтхэг, Төвд, Хятадын утга зохиолын орчуулга монгол үндэсний утга зохиолын хөмрөгийг баяжуулж ирсэн нэгэн шавхагдашгүй эх булаг юм. Манай монгол, дорно дахины соёлтой зуу зуун жилийн уялдаатайн зэрэгцээ өрнө дахины онцолбол, оросын утга зохиолыг басхүү эртнээс мэддэг байжээ. XIX зууны эхэн үеэс эхлэн христос шажны «Библи» судраас монгол хэлнээ удаа дараа орчуулж байсан нь өрнө дахины хэлнээс орчуулж эхэлсний нэгэн жишээ юм.

Ардын хувьсгал мандсан цагаас хойш дэлхийн дэвшилт утга зохиолоос суралцах ажлыг МАХН ямагт анхаарч, зохиолчдод сануулсаар ирсэн нь намын утга зо- хиолын бодлогын нэгэн эрхэм шинж мөн. Манай ард түмэн хүн нийгмийн соёлоос цаг ямагт суралцаж ирсэн бөгөөд ялангуяа зөвлөлтийн утга зохиолоос ихийг сурдаг. «Манай хүмүүсийн оюун сэтгэлийг баяжуулж, манай утга зохиолыг ухаажуулж байдгий нь хувьд зөвлөлтийн утга зохиолыг манай зохиолчдын уран чадварын эчнээ суралцах академи гэж нэрлүүштэй бөгөөд түүний эрдмийн хэл нь аугаа хүчирхэг орос хэл ажээ»¹ гэж зохиолч Л. Түдэв бичжээ.

Утга зохиолын хэлний хөгжилд орчуулгын роль тухай тухайнхаа эрин үед адил байсангүй. Сэргэн мандалтын үед роман хэлт ард түмний утга зохиолд гол төлөв латин грек зэрэг хөгжингүй хэлнээс орчуулж эх хэл бүрэлдэн тогтох, баяжихад орчуулгыг туйлын их ач холбогдолтой гэж үзэж байсан. Тэдгээр эх хэлүүдэд нарийн хэм хэмжээ бүрэлдэн тогтож дуусаагүй байсан үе.

Классицизмын үед орчуулгыг өөрөөр үзэх болж эх хэлээ гадны хэлний нөлөөнөөс хамгаалах болов. Энэ зорилгоор ч соён гэгээрүүлэх үед чөлөөтэй утгачлах орчуулгыг эрхэмлэх нь ихсэж XVII—XVIII зууны үед эл зарчмаар олон орчуулга хийжээ. 1745 онд Д. Дидро английн гүн ухаантан К. Шафтсберигийн «Гавьяа, буяны тухай судалгаа» гэдэг номыг орчуулж, өмнөх үгэндээ хэрхэн франц руу орчуулсан тухайгаа бичихдээ: «Шафтсберигийн номыг би ахин дахин уншсаар, үзэл санаа руу нэвтрэн ороод, номоо хаачихаад, бичиж гарав. Над шиг ингэж бусдын зохиолыг дураараа орчуулах гэж арай байдаггүй»¹ гэжээ. Энэ үест европод орчуулгыг гагцхүү гэгээрүүлэх хэрэгсэл болгож ашиглаж, чөлөөтэй орчуулж, зарим талаар уг номын товчлол ч болгоход хүрч байсан.

XIX зууны эхэн үеэс дэлхийн олон оронд уран зохиолын орчуулга утга зохиолын хэлний цаашдын хөгжилд мэдэгдэхүйц нөлөө үзүүлэх болов. Хуучин орчуулгын оронд шинэ шинэ орчуулга гарч ирж шинэ орчуулга хуучнаасаа илүү бол аажмаар хуучин орчуулга нь таг мартагддаг ч удаа байсан. Тэгэхдээ утга зохиолын хэлэнд өвөрмөц, хэвшмэл хэллэг маягаар ч юмуу, ер нь ямар нэг хэлбэрээр зарим хэллэгүүд үлдэх, зарим үгний утга тэлж тэр чигээрээ хэрэглэгдэх мэтээр заавал ч үгүй орчуулга ул мөрөө үлдээдэг.

Шекспирийн «Гамлет»-ийг 1837 онд Н. Полевой орос руу орчуулсан бөгөөд Гамлет Офелийн тухай «Я любил её, как сорок тысяч братьев не могут» гэж хэлж байдаг энэхүү үг орос хэлэнд хэвшмэл хэллэг болон оржээ (любить как сорок тысяч братьев любить не могут).

Англи эх дээрээ «как» гэсэн үг байхгүй байна. Хожим нь Гамлетийг Лозинский орчуулж, хуучин орчуулга нь мартагдсан боловч дээрх хэвшмэл хэллэг орос хэлэнд үлджээ.

Утга зохиолын хэлний хөгжилд орчуулгын нөлөө олон нөхцөлөөр тодорхойлогддог. Утга зохиолын хэлний хөгжилд орчуулга ялангуяа уран зохиолын орчуулга ач холбогдолтой нь тодорхой.

Уран зохиолын орчуулга үндэсний утга зохиолын нэгэн салшгүй хэсэг бөгөөд үндэсний соёлын ариун санд ямагт багтдаг. Утга зохиолын хэлхээ холбооны зайлш- гүйг «элсэн цөлд ажлаа сайн мэддэг барилгачид цемент зуурахдаа тэр нутгийн элснээс гадна өөр газраас авчирсан элс бас нэмдэг» гэж Армяны яруу найрагч Паруйр Севак урнаар зүйрлэж хэлсэн байдаг.

Л. И. Брежнев соёл урлаг интернационалч шинж чанартай, харилцан үйлчилж, харилцан баяжиж байхын зайлшгүйг «Атар» гэдэг номдоо бичихдээ: «Зөвхөн өөрийнхөөрөө хязгаарлагдмал алив үндэсний соёл хүн төрөлхтний түгээмэл шинжээ алдаж зайлшгүй хохирдог» гэжээ. Уран зохиолын орчуулгын түүх хэлний уран сайхны найруулгын түүхтэй холбоотой. Гадаад хэлнээс эх хэл рүү орчуулах нь эх хэлний хөгжлийн түүхтэй шууд холбоотой. Иймээс утга зохиолын хэлний түүхэнд орчуулга, орчуулгын түүх, орчуулгын онол эзлэх тодорхой байртай бөгөөд орчуулгын онолыг боловсруулахдаа «зөв орчуулга», «чөлөөт орчуулга», «сайн орчуулга», «үгчилсэн орчуулга» зэрэг ухагдахуун түүхийн янз бүрийн үед өөр өөр агуулгатай байсныг анхаарах хэрэгтэй.

Орчуулгын хэл зарим үед утга зохиолын хэлнээс «түрүүлж», заримдаа түүний хөгжлийн дагуу явж, тухай тухайнхаа үеийн утга зохиолын хэл, янз бүрийн ном зохиолын орчуулгуудын хоорондын харилцан үйлчлэлийн хэлбэрийг тодорхойлсон зүйл зүйлийн хэлхээ холбоотой байдаг. Орчуулгын түүх утга зохиолын хэлний ерөнхий түүхтэй салшгүй холбоотой болохоор уран зохиолын орчуулгын түүхийг тухайн ард түмний уран зохиол, хэлний уран сайхны найруулгатай холбон судалдаг.

Ард түмэн бүхэн өөрийн гэсэн орчуулгын түүхтэй. Үндэсний соёлын хөгжилд орчуулгын гүйцэтгэх үүрэг, түүний уран бүтээлтэй шүтэлцээ холбоотой байх нь тодорхой зүй тогтолтой. Бусад орны шилдэг бүтээл туурвилын сайн орчуулга алив боловсон улсад үндэсний утга зохиолын үндэс болох түүхэн зүй тогтол ч бий. Бүтээлч орчуулга үндэсний соёлыг баяжуулаад зогсохгүй заримдаа үндэсний утга зохиолын бүтээлээс ялгарахгүй болох тал бий. Жишээ нь:

A. С. Пушкиний «Алтан загасны үлгэр»-ийг (Ц. Дамдинсүрэнгийн орчуулга) бид монгол зохиолоос ялгалгүй амтархан уншсаар ирсэн билээ.

Уран зохиолын орчуулга үндэсний утга зохиолын хэлийг хөгжүүлж ард түмний соёлыг баяжуулж, ухаажуулж өгдөг. Орчуулах явцад хэлний яруу хэрэглүүр шавхагдан гарч, шинэ үг, хэвшмэл хэллэг, зүйр цэцэн үг, орчуулгын хэлнээ ордог. Талийгаач орчуулагч Гомбожав Гүржийн алдарт яруу найрагч Шота Руставелийн долоон мянган мөр бүхий «Барсан хэвнэгт баатар»-ыг орчуулахдаа монгол хэлний үгийн баялаг санг бүрэн ашиглаж нөөц боломжийг нээн харуулж чадсан байна.

Орчуулгын ном зохиолын хэл тухайн номын хэл төдийгүй үндэсний утга зохиолын хэлний салшгүй нэгэн хэсэг болдог. Бид өдий төдий ном орчуулдаг бөгөөд тэдгээр номын хэл монгол утга зохиолын хэлэнд тусаж нөлөөлсөөр ирсэн нь мэдээж.

Алив утга зохиол баялаг байх тусам утга зохиолын хэл төдий чинээн яруу, тунгаамал болно. Найруулга сайтай үнэн зөв орчуулсан зохиолууд тухайн хэл дээрх уран сайхны зохиол болж, үндэсний утга зохиолд чухал нэмэр хандив болно. Гэвч утга зохиолын ажил үйлсээс хөндий хүмүүс зохиол орчуулах тохиолдол цөөнгүй (зохиолч, орчуулагчид бүх зүйлийг дагнан орчуулж амждаггүй) гардгаас утга зохиолын хэл эвдрэх, элдвээр махчилсан, найруулгын өнгө аяс буруу уран сайхан муутай, зохиолчийн найруулга алдагдсан бүтээл мэр сэр гарч байдаг. Орчуулгын тиймэрхүү ном зохиол үндэсний утга зохиолын хэлийг баяжуулахаасаа эвдлэх, буруу хазгай үг хэллэгээр булингартуулах нь их. Энэ бүхэнтэй л алхам тутмаа тэмцэх нь үндэснийхээ соёл, хэл утга зохиолдоо хайртай хүн бүрийн ариун үүрэг билээ.

Ишлэл, зүүлт

1. В. Брюсов. Предисловие переводчика. В кн: Эдгар По. Полн. Собр, поэм. и статей. М. Л., 1924, стр 7

2. Э. Кари. О переводе и переводчикаx во франции В Сб «Мастерство перервода»  1965, стр 434

3. Русские писатели о переводе (XVIII-XX веков) л., 1960 гэдэг номноос үзнэ үү.

4. А. Лувсандэндэв. “Утга зохиолын хэл бүрэлдэн тогтсон нь”, “Үнэн”. 1977 он, №8.

5. В. Я.Владимирцов, Сравнительная грамматика монгольского письменного языка и халхаского наречия. Л., 1929. стр.20

6. Монголын уран зохиолын тойм. II дүгээр дэвтэр. УБ. 1977 

272—273 дахь тал.

7. Ж. Цолоо. Орчин цагийн монгол утга зохиолын хэл бүрэлдэн тогтсон нь 1977, УБ., д/э дисс. 2 дахь тал.

8. Л. Түдэв. МАХН-аас утга зохиолын тухайд явуулсан бодлого.УБ, 1971, 228 дахь тал

9. И. К. Луипол. Дени Дидро. М., 1924, стр, 24.

"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

С.Галсан, доктор (Sc), Монгол Улсын Ардын багш

ОРЧУУЛГА СӨХӨХӨД...

Аливаа хэлнээс орчуулга хийнэ гэдэг нүсэр төвөгтэй боловч хүндтэй сайхан ажил юм. Орчуулга хийхэд тухайн хоёр хэлний тогтолцоо юу юутайгаа таарах, юу юунаас зөрөх, тэр бүхний учир шалтгааныг нарийн тунгааж мэдэх явдал нэн чухлаас гадна орчуулагч хүн өөрөө тухайн ард түмний зан заншил, соёл түүхийн талаар өргөн дэлгэр мэдлэгтэй байвал орчуулах ажил дөхөмтэй, орчуулсан зүйл нь ойлгомжтой болдог байна. Орчуулгад уламжлал их хэрэгтэй гэдэг нь мэдээж. Манай мэтийн эртний соёлтой оронд энэтхэг, хятад, манж, төвд хэлнээс өвгөд дээдсийн маань орчуулан үлдээсэн өдий төдий ном зохиол түүний орчуулгын арга барил, уран чадвар, монгол хэлнийхээ онцлог байдлыг хадгалах чанар зэрэг нь бидэнд үнэлж баршгүй сургаал болох ёстой билээ. Энэ бүхэн нь манай орчуулгын онолын тулгуур чулуу болох учраас орчуулах эрдмийн уламжлалыг нарийн судалж, ерөнхий хэл шинжлэлийн марксист дүгнэлтэнд тулгуурлан боловсруулах явдал манай нөхцөлд одоо зайлшгүй шаардлагатай болж байна.

Түүхэн уламжлалын зэрэгцээгээр манай орчин үеийн сайн сайн орчуулагч нарын бүтээл хөдөлмөрийг судалж, шинжлэх ухааны үндэстэй нарийн шинжлэл хийх ажил бас чухал байна. Манай орчин үеийн ахмад орчуулагчид Ж. Цэвээн, Б. Ишдорж, Д. Нацагдорж, Б. Ринчен, Ц. Дамдинсүрэн, Б. Гонгоржав нарын орчуулах уран арга туршлагаас хойш үеийнхний дамжуулж авах зүйд маш их юм. Эдгээр орчуулагчийн зохиол бүтээлээс бид орчуулгын бүтээлч чанар, эх хэлнийхээ онцлог байдал зүй ёсыг орчуулгын нөлөөн дор эвдэхгүйн нэгэн учир, орчуулж буй зүйлийн утга агуулгын талыг дурайтал буулгаж чаддаг нэгэн увдис, орчуулагч хүний өргөн дэлгэр мэдлэгтэй байх шаардлага зэрэг олон зүйлийг олж мэдэж болно.

Аливаа хэлнээс буюу тодорхой нэгэн хэлнээс орчуулах онолын үндэс, орчуулгын зохиолд хийж болох анализ, синтезийн үндсэн арга барилыг ерөнхий хэл шинжлэлийн онолын үндсэнд тогтоож өгсөн эрдэм шинжилгээний дорвитой бүтээл зайлшгүй хэрэгтэй.

Иймээс орчуулах онолоор мэргэших нь манай одоогийн залуус, хэлний боловсролтой хүмүүсийн хувьд хамгийн ирээдүйтэй мэргэжлийн нэг болж байна. Орчуулгын онол дадлагын талаар эрдэм шинжилгээний ажил хийхийг зорьсон хүний шинжилгээний хэрэглэгдэхүүн нь манай орчуулгын үй олон зохиол байна. Орчуулгын зохиолыг ерөнхий хэл шинжлэлийн үүднээс марксист ёсоор дүгнэн цэгнэхэд аливаа орчуулгын өвөрмөц арга барил, эх хэлнээ буулгах уран чадвар, баялаг туршлага зэргийг уншигчийн нүднээ дурайтал гаргах явдал нийт олны хэлний соёлын хэмжээг өндөржүүлэхэд ч чухал үүрэгтэй байна. Орчуулгын онолд орчин үеийн хэл шинжлэлийн үүднээс хандвал маргаантай зүйл нилээд бий. Энэ талаар Роман Якобсоны дэвшүүлэн тавьсан гурван үндэслэл бий. Гэвч энэ гурван үндэслэл нь ялангуяа төрөл бус хэлний хооронд хийх орчуулгын хувьд авч хэрэглэе гэвэл учир дутагдалтай нь илт юм.

Орчуулагч хүн орчуулж буй зүйлтэй холбогдох хоёр хэлээ адилхан нарийн мэддэг байхаар барахгүй тус хоёр орны ард түмний зан заншил, соёлын уламжлалын талаар өргөн дэлгэр мэдлэгтэй байвал сайн. Орчуулж буй хэлнийхээ хэлзүйн байгуулалт, хэллэгийн өвөрмөц байдалд зохицуулан хөрвүүлэх учиртай.

Манай гарамгай орчуулагчдын нэг, академич, доктор, профессор Ринчен гуайн орчуулганд залуу хүмүүс болон туршлага багатай орчуулагч нар тусгал авбаас зохистой олон сайхан онцлог бий. Юуны өмнө орчуулж буй хоёр хэлний мэдлэгийн бүрэн тэгш гарамгай сайн мэддэг чанарыг чухам л эндээс олж үзэж болно.

1.      Миний бодсоноор Ринчен гуайн орчуулгын өвөрмөц нэг онцлог гэвэл зохиол бүтээлийг орчуулахдаа энэ зохиолыг хэн унших вэ? гэдгийг цаг ямагт бодож байдаг явдал юм. “Тарас Бульба” гэдэг зохиолд хүү Андрейгаа дайсанд урвалаа гэж эцэг Тарас хатуухан цээрлүүлж буйг Гоголь дүрслээд: “Андрей упал как барашек, почувствавший под сердцем смертельное железо” гэсэн байдгийг “зүрхэндээ үхлийн сум харвуулсан “хурга” шиг гэлгүй, харин “зүрхэндээ үхлийн сум харвуулсан янзага шиг өнхрөн уналаа”. Ингэсэн учир нь: “зүрхэндээ үхлийн сум харвуулсан хурга” гэдэг ойлголт байж боломгүй, тэр тусмаа малчин хүний чихэнд бол бүр чийртэйг орчуулагч жархай ажжээ. “Тарас снял ружье с плеча и застрелил” гэдгийг “Тарас үүрч явсан буугаа авч буудлаа” гэсэн нь (мөрнөөсөө гээгүй нь) морин дээрээ буугаа үүрээд давхихаас биш өрөөсөн мөрөндөө буугаа өлгөчөөд давхидаггүй монгол анчны амьдралд ойртуулж ингэж дээ гэж бодогдлоо.

2.      Ринчен гуайн орчуулгын өөр нэг онцлог гэвэл утгын талаар яв цав авцалдсан орос хэлний 3-4-5-6 энгийн өгүүлбэрийг хамтатган, монгол хэлний нөхцөлт үйл, үйлт нэрийн төлөв орж бүтсэн ганц, хоёр урт өгүүлбэр болгон орчуулдаг нь монгол бичгийн хэлний гайхамшигт шинжийг толь мэт тусган үзүүлээд, гадаад хэлний хүрээнд хавчигдах явдлаас зайлсхийж, утгын талыг голлон, аялгуу сайхан монгол хэлнийхээ өвөрмөц байдал, үгсийн дэс дараа, хэллэг, өгүүлбэрийн зохион байгуулалтыг ер хөндөн эвддэггүй сонин талтай байдагт оршино. Жишээ нь Шолоховын “Хүний хувь заяа” гэдэг номын 7-р хуудсанд “Вскоре я увидел, как из-за крайних дворов хутора вышел на дорогу мужчина. Он вел за руку маленького мальчика, судя по росту лет пяти-шести, не больше. Они устало брели по направлению к переправе, но, поравнявшись с машиной, повернули ко мне” гэсэн хэсэг өгүүлбэрийг “∴ тэгж суутал өнөөх айлын захын хашааны цаанаас нэг хар хүн, тав зургаан настай болов уу гэмээр жаахан хүү хөтлөөд гармын зүг гэлдрэн чиглэж явсаар машинтай зэрэгцтэлээ над руу чиглэв”  гэжээ. 11-р хуудсанд “Вскорости женился. Жена воспитывалась в детском доме. Сиротка” гэснийг “Тэгээд эхнэр авч, хүүхдийн цэцэрлэгт хүмүүжсэн нэгэн өнчин хүүхэнтэй суулаа” гэх мэтчилэн орчуулсан байдаг. “Детский дом” гэж “Детский сад” гэдгээс ялгаатай гэдгийг орчуулагч “өнчин хүүхэнтэй суулаа” гэснээр хамтатган гаргасан нь давхардуулан нуршихаас эвтэйхэн мултарсны бас нэг жишээ юм даа гэж бодогдлоо.

3.      Орчуулагчин бас нэг онцлог гэвэл монгол хүн ойлгоход нилээд түвэгтэй бөгөөд манай эх хэлний зохион байгуулалтаас эрс ялгаатай орос хэлний гишүүн өгүүлбэрийн бүтэц байгууламж, энгийн хавсарсан нийлмэл өгүүлбэр, эдгээрийн аль аль нь хутгалдан орж бүтсэн бүхэл бүтэн хэсгийн илтгэн гаргаж буй утгыг нэвтэрхий ойлгож, түүнийгээ эх хэлнээ дурайтал буулгасан байх нь бахтай сайхан санагдана. Жишээ нь мөн номын 18-р хуудсанд “Очнулся, а встать на ноги не могу, голова у меня дергается, всего трясёт, будто в лихорадке, а в глазах темень, в левом плече что-то скрипит и похрустывает, и боль во всем теле такая, как скажи меня в двое суток подряд били чем попадя. Долго я по земле на животе елозил, но кое-как встал. Однако, опять же ничего не пойму, где я и что со мной стряслось. Память-то мне начисто отшибло. А обратно лечь боюсь. Боюсь, что лягу и больше не встану, помру. Стою и качаюсь из стороны в сторону, как тополь в бурю” гэснийг “Ухаан ороод босох гэсэн толгой түрүү бүх бие чичигнэн таталнаад, нүд харанхуйлан зүүн мөр шажигнан хоёр хоног юу дайралсанаар балбуусан юм шиг хамаг бие жигтэйхэн болчихжээ. Элгээрээ хэвтэж, босоод яасан ийснээ ч мэдэхгүй тархи толгой эргээд дахин хэвтэхээс босож чадахгүй үхэх болов уу гэж айдас хүрээд салхинд ганхаж байгаа улиас шиг найган ганхаж байсаар...” гэх мэт оновтой, чөлөөтэй сайхан орчуулсан байх юм. Өөр нэгэн жишээ авъяв Номын 38-р талд “Дальше-то? нехотя отозвался рассказчик Дальше получил я от полковника месячный отпуск. Через неделю был уже в Воронеже. Пешком дотопал до места, где когда-то семейно жил. Глубокая Воронка, налитая ржавой водой, кругом бурьян пояс... Глушь, тишина кладбищенская. Ох, и тяжело же было мне, браток! Постоял поскорбел душаю и опять пошёл на вокзал. И часу оставаться там не мог, в этот же день уехал обратно в дивизию” гэснийг “Тэгээд яахав дээ, хурандаа над нэг сарын чөлөө олгож, нэг долоо хоноход Воронеждоо хүрч явган гэлдэрсээр айл гэр болж байсан газраа хүрч очлоо. Бүсэлхийгээр татсан өндөр шарилж халгай ургасан газар улаан зэв болсон устай  нүхний аман дээр хүрч очоод зогсоход үхээрийн газар шиг чих хулга, чимээ анир, хүн амьтангүй дотор тун ч эвгүй байлаа даа, дүү минь. Зогсож зогсож, шаналж шаналж галт тэрэгний  буудал руу эргээд л алхлаа даа, нутагтаа нэг ч цаг байх арга алга, тэр өдөртөө л дивиздээ буцлаа” гэжээ.

Монгол хэлний тогтолцоонд хос үг түгээмэл юм. Хос үгийг чадамгай хэрэглэвэл (чих хулга, чимээ анир, хүн амьтан гэх мэт) орчуулгын хэл зөөлөрч, чихнээ аятайхан сонсогддог их сайн талтай байна. Оросоос орчуулсан ном зохиол хэмжээгээр жаахан томордог явдал үүнтэй ямар нэг хэмжээгээр холбоотой шиг байна. Үүн дээр орчуулгын нуршаа чанар л нэмэгддэггүй байгаасай.

4.      Зохиогчийн бодол санааг орчуулагч хүн гүн гүнзгий ойлгодог, нөгөө хэлнээ хөрвүүлэхдээ зохиолын дотор гарч буй баатруудын үг ярианы өвөрмөц талыг нандиглан хадгалахыг хичээдэг талыг мөн Ринчен гуайн орчуулгаас олж үзэж болно. Их зохиолч Шолохов “Хүний хувь заяа” зохиолынхоо гол баатар жирийн орос цэрэг А. Соколовын хэл яриаг маш энгийн үгээр гаргаж дүрсэлсэн нь санамсаргүй хэрэг биш байж таарна.

Соколовын яриаг зохиолч богино богино өгүүлбэрээр гаргаж, зохиолыг уншиж байхад жирийн л нэг орос хүн яриад байгаа юм шиг, хэл ярианы хувьд маш энгийн ойлгомжтой дүрсэлсэн байдгаас гадна зарим газар орчин үеийн орос хэлний тогтолцоонд хуучран хаягдсан үг хэрэглэж, зарим газар орос ярианы хэлнээ элбэг байдаг нэгэн зүйл өгүүлхүүнийг нь өгүүлбэрийн эцэст оруулан хэрэглэдэг ёс (26-р хуудас) зэрэг бүхий л онцлогийг орчуулагч эх хэлнээ буулгахдаа бичгийн хэлний нүсэр нүсэр өгүүлбэр болголгүй хөрвүүлсэн онцгой талтай байна. Жишээ нь уг номын 13-р хуудсанд иймэрхүү өгүүлбэр нилээн байсныг хэвээр нь хадгалан орчуулжээ.

5.      Орчуулж буй зохиолын сайн муу болоход гадаад хэлний үг, өгүүлбэрийн утгыг илчлэх эх хэлнийхээ үг өгүүлбэрээс хамгийн тохирохыг нь сонгон авч чаддаг байх явдал орчуулагчийн оюун билэг, авьяас чадвар, хэлний мэдлэгээс шууд шалтгаалах бөгөөд орчуулгын чанарт шийдвэрлэх ач холбогдолтой зүйл юм. Нэг үгээр хэлэхэд орчуулж байх үедээ олон олон салбар утга хайж эрж олох, дараа нь тэр олон баялаг салбар утганаасаа (утга илтгэх үгнээсээ буюу хэллэгээсээ) хамгийн тохиромжтойг нь мэргэнээр олж тавих гэдэг орчуулагчийн чадлыг хэмжих гол дэнс юм.

Ринчен гуай үгийг мэргэн цэцнээр сонгон авч чаддаг орчуулагч юм. Үүнд “Прямо на дороге” гэхийг бид бол: “Яг зам дээр”, “чанх зам дээр” аягүй бол “шулуун зам дээр” ч гэж магадгүй. Ринчен гуай үүнийг “улаан зам дээр” гэжээ. Үнэхээр л энэ хэсэгт “улаан” гэсэн үг “улаан цагааны” утгаар биш “яг” гэсэн санаатай байгаа нь гарцаагүй юм. “Чистое поле” гэхийг “тэгш тал”, “ээрэм тал”, “саруул тал” (арай л “цэвэрхэн тал” гэхгүй байх!) гэж магадгүй боловч орчуулагч “цагаан тал” гээд  “Заговорили в полголоса” гэхийг “шивэр авир ярилцах”, “Смерть прошла мимо, только холодком от неё потянуло” гэснийг “Эрлэг энэ удаа ч миний хажуугаар хүйт татуулан өнгөрлөө”, “полупьяный”, “улаан зээрд”, “не моргнет, как змея”, “шувуу сорж байгаа могой шиг нүдээ чавчилгүй”, “Юный, еле уловимый запах” гэснийг “Соньхон, үл мэдэг үнэр” гэхчилэн магтаж сайхан оноон тааруулсан жишээ олон олныг дурдаж болох байна.

Гэхдээ энэ мэт ажиглалтыг зөвхөн ганц нэг орчуулсан зохиолд нь биш, орчуулгын ихэнх бүтээлд нь судалж үзвэл манай ахмад орчуулагчдын хэв намба, орчуулгын найруулга түүний арга барилтай нарийн сайн танилцаж болох бөгөөд цаашдаа сонирхсон хүнд эрдэм шинжилгээний ажлын энэ чиглэлийн эхлэл болох учиртай юм.

Аливаа юм бичсэн хүн буюу индэр дээр гарсан хүн шүүмжлэл саналаа хэлэх жамтайг бодож би ч гэсэн энд нэг хоёр зүйл өгүүлье. Зохиолын 18-р талд “Кругом снаряды валяются, какие я вез” гэсэн оросын тодотгол гишүүн өгүүлбэрийг “Миний ачсан юм пад пад дэлбэрцгээж” гэсэн нь уг зүйлийн хүчин нэмэгдүүлэх гэсэн юмуу, ямар ч л атугай нэг учиртай биз гэхээс “ачиж явсан сум маань энд тэндгүй хөгөлчихсэн байлаа” гээгүйн цаад талыг уншигч, сонирхогч хүн мэдэхгүйд хүрч болох байна. Зохиолын 38-р талд Соколов цэргээс нэг сарын чөлөө авч, хуучин гэр орон байсан газраа очиход тэр нь үнсэн товрог болчихсон байдаг. Тэгэхэд Соколов “постоял, поскорбел душею” гэж ярьсны нь “зогсож зогсож, шаналж шаналж” гэж хүчин нэмэгдүүлсэн утгаар орчуулсан нь орон цагийн эзлэх хэмжээний хувьд дараах өгүүлбэртэйгээ зохиогүй юмуу? гэж бодогдном. “Он поднял свои белые крови” гэхийг  “Тэр цагаан хөмсгөө шуугаад”, “тэр цагаан хөмсгөө сөхөөд” гэх мэт орчуулсан зүйл байна. Энд дурдаж буй ганц нэг зүйл бол сонирхон асууж лавлах төдий зорилготой зүйл учир орчуулгын ерөнхий чанар чансаанд өчүүхэн ч хамаарахгүй юм гэдгийг давтан хэлэх юү билээ. Дүгнэн хэлэхэд манай ахмад орчуулагчдын хийсэн өргөн их бүтээлээс сурах сонирхох зүйл бидэнд маш их байна шүү.

Зөвхөн хувьсгалт уран зохиолыг орчуулсан түүх гэхэд л хагас зуун жилээс үлэмж байна шүү дээ. Ийм болохоор орчуулгын эрдмийн их далайгаас рашаан хүртэх хүн сав саалиа базаагаад, ирээдүйн их бодолтой морилон очвол олз омогтой буцаж ирэх нь лавтай.

"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

"Орчуулах эрдмийг эрхэм болгохуй" ХИС-ийн эрдэмтдийн бүтээлийн эмхтгэлээс

Т. Алтанцэцэг, докторант

'' POUVOIR" ҮЙЛ ҮГИЙН БАЙМЖ УТГА , МОНГОЛ ОРЧУУЛГА

Утга зүйн судалгаа хэлний бүх түвшинд улам хөгжин нарийсч байгаа энэ үед баймжийн айн судалгаа ач холбогдолтой болж байна. Хэл шинжээчид баймжийн ай буюу modalité  тухай нарийн томёолол өгөхөд бэрхшээлтэй гэдгийг ерөнхийдөө хүлээн зөвшөөрдөг билээ. Хэл шинжлэлийн толь бичигт баймжийн айг олон янзаар тодорхойлжээ. Жишээ нь: Ш. Балли "Өгүүлбэрийн  логик анализ дахь баймж гэдэг бол өгүүлэгч этгээдийн огтхон ч оролцоогүй цэвэр процесс бөгөөд өгүүлбэр бүр ил (apparente) ба далд баймж (implicite) чанартай байна. Үйл үгтэй холбоотой дүрмийн категориуд нь баймжийн айг илэрхийлэх олон аргуудын нэг юм” гэсэн бол Генеративны хэл зүйд “Баймж нь өгүүлбэрийн цөмтэй нэгдэн суурь өгүүлбэрийн шууд бүрдүүлэгч болно. Баймжийн уг бүрдүүлэгч нь зайлшгүй элемент буюу Мэдээлэх (Déclaratif ), Асуух  (Interrogatif),  Анхааруулах   (Exclamatif), Захиран тушаах (Impératif), зайлшгүй бус элемент emphase буюу  (signifié), Үгүйсгэл ба Батлах (Négatif ou Affirmatif), Актив ба Пассив-ыг илэрхийлээд өгүүлбэрийн статусыг тодорхойлно” гэжээ. А. Мартине баймжийг “өгүүлбэрийн функцыг илэрхийлэх чадваргүй дүрмийн монем ( элементарный утга бүхий нэгж болох үг язгуур, аффикс залгавар нөхцөл simple mot, un radical, un affixe, une désinence)” гэж бичсэн байна. Тэгвэл логик баймж чанар гэдэг нь өгүүлбэрийн предикацын үнэн байх, хэрэгтэй байх (nécessaire), боломжтой (possible) байхыг төсөөлөх янз бүрийн байдал юм. Хэрэгтэй ба боломжтой баймжийг туслах үйл үгийн тусламжтайгаар, үнэний баймжийг үйл үгийн цагаар  илэрхийлдэг  гэж тус тус тодорхойлсон байна. Логик баймжийн гол ойлголтыг  Ж. Лайонз тодорхойлохдоо: Хэрэгтэй  ба Бололцоотойгоор дамжуулан үнэхээр үнэн байх уу эсвэл үнэн байж болох уу гэдгийг харуулахыг хэлнэ гэжээ.

Уг илтгэлд франц хэлний боломжтой баймжийг туслах үйл үг pouvoir-чадах үйл үгийн утгыг судлан, монгол хэл дэх орчуулгыг нь (зэрэгцүүлэн) үзэж дүгнэлт хийхийг зорьсон болно.

Pouvoir- үйл үгийн полисемик, моносемикийн талаар эрдэмтэд өөр өөрийн байр суурьтай байдаг. Энэ сэдвээр хийсэн судалгаа болон ажиглалтаас түүнийг полисемик гэж үзэж байна. Гэвч энэ үгийн олон утгыг тусгаарлах, салан ялгах нь бас амаргүй ажил юм. Хэрвээ бид ерөнхийд нь pouvoir - зөвхөн зөвшөөрөлийн үүргийг илэрхийлнэ гээд орхивол цаана нь үлдэж хоцрох чадвар (capacité), бололцоо (possibilité), магадлал       (probabilité) гэнэтийн боломж бололцоо  (éventualité), зэрэг бусад утгыг яах билээ. Перифраз хоорондын харьцаа, өгүүлбэрийн дистрибуц, өгүүлбэр хоорондын эсрэгцэл зэрэг нь энэ үйл үгийн ялгаатай утгуудыг салган харах бололцоог олгож байна.

POUVOIR                                                                                                                 Хүснэгт 1

i	Interprétations déontiques деонтик утга Modalité de Faire           хийх-ийн баймж Зөвшөөрөх	a. Permission théorique source: animé humain Guillaume peut  venir (puisque  je l'autorise)	а. зөвшөөрөл эх сурвалж: хүн Гийом ирж болно учир нь би зөвшөөрч байна	Véridicible үнэн
		B. Auto-permission (capacité) source qualité du sujet Guillaume peut venir (puisque sa santé s'est rétablie)	B. Өөрөө өөртөө өгөх зөвшөөрөл /чадвар   эх сурвалж : субьектын чанар    Гийом ирж чадна. (учир нь бие нь сайжирсан)
		C. Permission matérielle source  conditions matérielle Guillaume peut venir (puisque les travaux sur la route sont terminés)	C. Бодит боломж эх сурвалж : бодит боломж байдал                           Гийом ирж чадна.  (учир нь засварын ажил дууссан)
ii	Interprétations épistémiques Modalité d'Être	a. Eventualité Guillaume peut venir	Гэнэтийн боломж Гийом ирж магадгүй, болох юм.	Montrable баталж болох
		b. sporadique                   Jean peut être odieux	Спорадик Жон (хааяа) гутмаар муухай байдаг	Véridicible  үнэн

NE PAS POUVOIR                                                                                                   хүснэгт 2

i	Modalité de Faire хийх-ийн баймж Хориглох	a. Interdiction théorique source: animé humain Guillaume ne peut pas venir (puisque  je ne  l'autorise pas)	a.  Хориглох                    эх сурвалж : хүн                Гийом ирж болохгүй    (Учир нь би зөвшөөрөхгүй)	Véridicible үнэн
		b. Incapacité source: qualité du sujet Guillaume ne peut pas venir (Puisqu'il est malade)	B. чадваргүй байх       эх сурвалж: субьектын чанар        Гийом ирж чадахгүй.    (Учир нь тэр өвдсөн.)
		c. Impossibilité matérielle source  conditions matérielles Guillaume ne peut  pas venir	c. бодит боломжгүй байх   эх сурвалж: материаллаг нөхцөл байдал Гийом ирж чадахгүй
ii	Modalité d'Être Байх-ын баймж	a. Improbabilité Guillaume ne peut pas venir	a. Илэрхий бус, тодорхой бус Гийом ирж чадахгүй байж магадгүй болох юм.	Montrable баталж болох
		b. Certitude (que non p) Jean ne pas venir	b. Илэрхий тодорхой Жон ирэхгүй нь	Véridicible үнэн

Дээрх ангилалыг Т.Р. Хоффманы /1969/ онд хийсэн уламжлалт радикал буюу эпистемик ангилалын гурван утга дээр Ж.П. Сүерын /1979/ нэг утга нэмж баяжуулсан болон бусад эрдэмтдийн / Х. Кроннин, К. Ветерс/ баяжуулсанаар бүдүүвчиллээ. Дээрх хүснэгтээс /1/ харахад деонтик баймж нь зөвшөөрөл илэрхийлэх ба эпистемик баймж нь пропозицын үнэн байхтай холбоотой байна. Деонтологи гэдэг нь ёс суртахууны шаардлага хэм хэмжээнд тохирсон сайн сайхан үйл бүхнийг гүйцэтгэх үүргийн тухай ёс зүйн салбар юм. Деонтологи гэдэг нэр томьёог анх өнгөрсөн зууны 30-аад оны үед английн гүн ухаантан Ч. Бентан "үүргийн тухай ухаан" гэсэн утгаар хэрэглэсэн байна. Спорадик нэр томьёог Л. Боид, Ж.П. Торн гаргаж ирсэн бөгөөд спорадик утгын үед үйл үг pouvoir-ыг оршин байх тоог заадаг дайвар үг-хааяа-гийн үүргээр хэрэглэнэ.

Жишээлбэл: Зарим Алзасчууд бүдүүн байдаг. Пол хааяа дур гутмаар байдаг.

Дээрх хүснэгтүүдийг гаргасны дараа, сонгож авсан зохиол дээр ажиллаж, нийт 230-аас илүү жишээ түүж судалсны эцэст дараах дүгнэлтийг хийж байна.

Тохиолдож байгаа давтамжаараа:

1-р хүснэгтийн хувьд:

Нэгдүгээрт: деонтик буюу радикал утгын б. өөрөө өөртөө өгөх зөвшөөрөл буюу чадвар илэрхийлсэн зөвшөөрөх утга хамгийн их байна. Үүнийг орчуулагч монгол хэлний боломжийн утга илэрхийлэх- чадах /дөнгөх, тэсэх, барах, дийлэх/ үйл үгээр дангаар нь, үйл үг + чадах, эсвэл үйл үгээ дагалдан орж байгаа үйлд шингээх гэсэн томьёлолоор монгол хэлэнд орчуулсан байна.

Жишээ нь:

1.      Je ne pouvais pas en faire davantage

Би үүнээс хэтэрч чадсангүй

2.      Les femmes se font faire très beaux chariots que je ne pouvais vous décrire qu'avec une peinture.

Бүсгүйчүүд өөрсдөдөө маш сайхан сүйх тэрэг хийлгэх бөгөөд би уран зураг шиг дүрсэлж бичиж чадахгүй.

3.      Si vous ne pouveiz pas supporter je vous abandonnerai.

За тэсэхгүй бол би та нарыг орхино шүү.

4.      S'il ne peut pas le manger entièrement, il doit l'emporter….

Хэрэв идэж барахгүй аваас авч явдаг ёстой.

5.      Je ne puls rien découvrir.

Би юу ч олж харсангүй.

6.      Les bonnes paroles qui puissent  mettre en fuite les démons.

Ад зэтгэрийг зайлуулах үг.

Монгол хэлэнд франц хэлний боломжийн баймж pouvoir-ийг чад, дөнгө, үйл үг+болно, үйл үг+боломжтой, үйл үг+мэднэ, үйл үг+аргатай зэрэг задлаг хам бүтэц, баймж үг оруулсан үгийн тусламжтайгаар илрүүлж болж байна.

Хоёрдугаарт: деонтик утгын с. материаллаг зөвшөөрөх утга тохиолдож байгаа бөгөөд орчуулагч тэдгээрийг-өөр бусад үйл үг+ болно, үйл үг+ байсан юм, болох болой, болох юм, юм байна, болон-чадах гэдэг үгийн тусламжтайгаар буулгасан байна.

1.      On peut en savoir plus long par les chroniques.

Түүхийн он цагийн бичээсээс энэ тухай дэлгэрэнгүй мэдэж болох юм.

2.      A la cour de Mangou, tous sont rassemblés sous un yam, peuvent se voir  et se rendre visite

Мөнх хааны ордонд цөмийг нэг яаманд харьяалуулах бөгөөд, тэд нар нь уулзалдаж бие биедээ айчилдаг юм байна.

3.      Dans mon propre entourage, j'ai pu constater les  pratiques et les rites de la maladie et de la mort.

Би эргэн тойрны аж байдлаасаа өвчин болон үхлийн зан үйлийг харж байсан юм.

4.      Les sortilèges des idolâtres ne pouvaient pas lui servir de rien.

Дүрс тахигчидын ид шид ямар ч нэмэр болж чадсангүй.

Гуравдугаарт : деонтик утгын а зөвшөөрөх утга байх бөгөөд орчуулгад ихэвчлэн үйл үг+ болно ба үйл үг+ биз гэж буусан байна.

1.      Si vous voulez demeurer ici, vous le pouvez.

Эндээ байя гэвэл үлдэж болно.

2.      Quand nous installâmes chez le moine, il nous avertit des nous abstenir de viande, notre serviteur pourrait en manger avec des siens.

Биднийг гэлэнгийнд төвхнөхөд тэр манай зарцыг өөрийнхөө зарц нартай хамт хоол идэж байна биз гэв.

3.      Je répondis que  j'avais bu une fois et qu'on peut recevoir le sacrement qu'a jeun.

Би өмнө нь уучихсан, өлөн элгэн дээрээ л адис хүртэж болно гэж хариуллаа.

2-р хүснэгт буюу үгүйсгэсэн үед:

Нэгдүгээрт: с. Iimpossibilité matérielle с. бодит боломжгүй байх эх сурвалж: материаллаг нөхцөл байдлын боломжгүйн тохиолдолд илүүтэй тохиолдож байна. Орчуулагч монгол хэлнээ боломжгүйг заах үйл үгийг үгүйсгэсэн хэлбэрээр орчуулсан байна.

1.       Notre guide voulait en effet que j'allasse trouver chaque chef avec un présent, à quoi nos ressources ne pouvaient suffire.

Газарчин маань Татарын захирагч ноён бүрт бэлэг өг гэж шахаад бидний нөөц хүрэлцэхгүйг хэлэх үү?

2.      Un marché suit toujours la cour de Batou, mais il était si loin de nous que nous ne pouvions y aller.

Батын өргөөг бараадан худалдааны нэгэн төв нүүж явдаг боловч асар зайтай тул зам хазайхын аргагүй хол.

3.      Sans cette boisson, il ne pourrait pas vivre dans ces déserts.

Гэтэл айраггүйгээр энэ нутагт амрах аргагүй ажээ.

4.      Batou ne peut permettre sans le consentement de Mangou-chan

Бат үүнийг Мөнх хааны зөвшөөрөлгүйгээр шийдэж чадахгүй.

5.      Ce soir- la je ne pus rien  découvrir de plus, parce que les sarrasins les évitent a tel point qu'ils se refusent même a parler d'eux. 

Энэ оройн хувьд би өөр гойд юм олж харсангүй, учир нь гэвэл Саррацинууд тэднээс зайлсхийн бүр ярихаас ч цааргаладаг юм байна.

Хоёрдугаарт: Incapacité -чадваргүй байх= эх сурвалж: субьектын чанараас шалтгаалсан боломжгүйн баймж тохиолдож байна. Монгол хэлэнд чадахгүй бол, чадваргүй бол гэх мэт үйл үг үгүйсгэлээр орчуулж байна.

1.      Si vous ne pouvez pas  le supporter, je vous abandonnerai en route.

За тэгэхгүй бол  би та нарыг замд орхино шүү

2.      Car sa maison ne pouvait contenir autant d'hommes et de femmes qu'il  en était vénu.

Юу гэвэл цугларсан олон эрэгтэй, эмэгтэй хүн байшинд нь багтахгүй байжээ.

3.      Je m'enquis du nom de la province, car nous étions désormais dans un autre territoire, mais ils ne purent me dire autre chose que  le nom de cette cité, qui était fort petite.

Өөр нутагт хөл гишгэсэн тул мужийн нэрийг лавлахад улс амьтан энэ жижигхэн хотын нэрнээс өөр юм хэлж өгч чадсангүй.

Одоо тэгвэл монгол хэлэнд боломжтойн баймжийг хэрхэн тодорхойлдгийг харвал монгол хэлний зөвшөөрөх утгыг Ю.Мөнх-Амгалан /х.231,1998/: Өгүүлэгч нь харилцагчийнхаа үзэл бодол, хүсэл эрмэлзлэл таашаал, үнэлэмжийг хүлээн авч тухайн өгүүлэмжийн агуулгыг зөвшөөрөн зөвт үзэж, даган, санал нийцэх шинжтэй утгыг зөвшөөрөх утга гэнэ гээд мэдэгдэхүүн болон харилцааны шинж чанараар нь хэд хэдэн эгэл утгыг заагласан байна. Үүнд :

1.       Өгүүлэн үнэлэгч эзэн бие ямар нэгэн юм үзэгдлийн талаар тодорхой зөвшөөрөл олгох байдлаар Жишээ нь: За, тэгвэл үлээ үлээ

Тэг тэг  сайн аргад, хүү шиг нь аргад

2.      Харилцагч этгээдийнхээ тодорхой санаа бодол үзэл эрмэлзлэлийн дагуу түүнд зөвшөөрсөн энэ утга нь хүсэгч гэсэн чиглэлтэйгээр  хоёр хүний хооронд тойрог мэтээр үүсэх харилцааны маягтай байна. Үүнийг цааш нь улам задруулж ердийн зөвшөөрөх, аргагүйдэн зөвшөөрөх, дургүйцэн зөвшөөрөх мэтчилэн ангилж болно. Жишээ нь: За за тэг, за тэг л дээ, тэгээч дээ, за тэгэхээс, бололгүйдээ, болох л юм, болно, яг болно гэх мэт

3.      Харилцагч этгээдийн захиран тушаах хандлагын хариу болсон шинжтэй зөвшөөрөх баймж утга. Энэ нь захиран тушаагч хүлээн зөвшөөрөгч гэсэн чиглэлээр үүснэ. Мөн хүлээн зөвшөөрөх, олзуурхан баярлаж зөвшөөрөх, дурамжхан зөвшөөрөх, аргагүйдэн зөвшөөрөх гэж салгаж болно. Жишээ нь :  За тэгье дээ, тэгье тэгье, тэгэхээс л дээ, тэгэхээс биш, тэгэж үзэхээс, тэгэмз гэх мэт

4.      Өгүүлэгч этгээдийн хувийн тодорхой үзэл бодол, санал дүгнэлт зэрэг нь бусад этгээдийн өгүүлж буй зүйлтэй санал нийлж, түүнийг дэмжин зөвшөөрсөн утга Жишээ нь : Зүйтэй, даргаа бид туслана. Зөв. Олон хүүхэд ингэж битгий зовог гэжээ.

“Хоёр хэлний баймж чанарыг харьцуулан судлах нь хэлний когнитив гипотезийг шалгах төдийгүй, хэлний үндсэн бөгөөд универсал ойлголт болох баймж чанар  хэл өөр, өөр өөр нийгэмд адил бусаар  илэрч, юмс үзэгдлийг илэрхийлэх соёлын релативизм ба детерминизмыг харуулж байгаа юм.” /Сафир/1968/. Уг сэдэв нь судалгааны ажлын сонирхолтой сэдэв бөгөөд төрөлх хэлээ аливаа нэг гадаад хэлний тодорхой асуудлын үүднээс гүнзгий судлан мэдэх нь зэрэгцүүлсэн хэл шинжлэл төдийгүй эх хэлний судлалд илүү ач холбогдолтой гэж үзэж байна.