Tuesday, May 28, 2013
Thursday, May 23, 2013
Баруун зүүн тархи
Эх сурвалж: http://tomyo-bodyo.blogspot.com
Тархи судлаач эрдэмтэн Jill Bolte Taylor хатагтайн тархинд цус харваж, мэргэжилийн хүний хувьд тархийг дотроос нь судлах ховорхон "аз завшаантай" учирчээ.
Анхандаа үүнийгээ мэдэлгүй, үе үе зүүн тархи нь хатгаж, нэг л хэвийн бус мэдрэмж байгааг анзаарч. Сүүлдээ давтамжтай хатгалт нь улам хүндэрсээр, цэх алхахад ч хүндрэлтэй болоод ирэв. Өөрийн эрхгүй тэнцвэр алдан гараараа хана тулан зогсвол, бас дахин сонин мэдрэмж төрөх нь тэр.
– Хана тулах түүний гар, яг л ханатай нэгэн цул болсон юм шиг санагдав.
Өөрийнхөө биеийг хаанаас эхлээд, хаана дуусаад байгааг ойлгохгүй нь. Мэдэрч байгаа юм гэвэл, гарны эд эс, хананы атом молекултай холилдсон,нэгэн цул инерги.
Jill–ийн цус харвасан нь зүүн тархи нь. Энэхүү зүүн тархи гээч нь, бүхнийг нэг эгнээнд жагсааж байгаад, мэдээллийг дарааллын дагуу нэг нэгээр нь (сериалаар) боловсруулахдаа чадварлаг. Өөрийгөө орчин тойрон, юмс үзэгдэлээс тусгаарлаж сэтгэдэг нь ч зүүн тархи юм. Тийм ч учраас Jillөөрийн биеийн хил хязгаарыг ойлгохоо больсон хэрэг.
Харин бүрэн бүтнээрээ байгаа баруун тархи нь, бүхий л зүйлсийг зэрэг зэрэг (параллелаар) боловсруулах чадвартай. Өчигдөр өнөөдөр ч гэхгүй, цаана нааныг ч ялгахгүй, бүгдийг нэгэн зэрэг ЯГ ОДОО боловсруулдаг баруун тархины ертөнц нь шууд утгаараа яг л "ЭНД, ОДОО ЦАГ" юм. Мэдээж би болон бусад гэж алаг үзэх ч сөхөөгүй түүний хувьд, мэдэрдэг цорын ганц зүйл гэвэл ердөө л НЭГЭН ЦУЛ ИНЕРГИ.
– Энэ, яг юу вэ? Юу болоод байна аа?
гэж гайхах зуур Jill–ийн зүүн тархи бүрэн зогсож, тэр дороо, яг л зурагтын унтраалга дарсан юм шиг, хорвоо ертөнц нам гүм болж орхив. Цоо шинэ мэдрэмжинд эхлээд мэдээж гайхсан боловч, үнэндээ тэр нь туйлын тааламжтай сайхан мэдрэмж байсан юмсанж.
Бие сэтгэлийн бүхий л хүлээс тайлагдаж, өөрийн инерги нь таран түгсээр орчин тойронтой холилдон сүлбэлдэж, хорвоо ертөнцийн нэг хэсэг болон уусаж одно.
Харин Jill илбэдүүлсэн юм шиг л энэ мэдрэмжинд автан мансуурав.
– Хүүүүе? Яанаа? Болохоо байлаа, түргэн дуууд!!!!
Гэнэт сэрсэн зүүн тархи, манарсан Jill–ийг цочоох нь тэр.
"Нээрээ яанаа, би болохоо байлаа шүү, ажлаасаа хоцрох нь" гэсээр Jill сандран сэргэх боловч, дөнгөж саяын зүүд мөрөөдөл шиг ертөнцөө эргэн санагалзана.
Тэрхүү гайхамшигийн ертөнцөд ажлын стресс зовиур огтхон ч үгүй. Амар амгалан, энх тайван түүнийг гэгээн дүрээрээ эзэмдэн ноёлж, хандсан зүгтээ дүүлэн ниснэ.
– 37 жил үүрсэн ачаанаасаа гэнэт мултарсан юм шиг л мэдрэмж.Юутай аз жаргал?!
– Босооч ээээ. Бушуул түргэн дууд. Бид болохоо байлааа
гэсээр ахиал зүүн тархины сэрүүлэг хангинаад явчив.
...Бодит ертөнц (зүүн тархи), гайхамшигийн ертөнц (баруун тархи) хоёрын хооронд 45 минут холхисоны эцэст, арайхын тусламж дуудан түргэний тэргээр эмнэлэгийн зүг хөдлөв. Замдаа Jill, бодит ертөнцөд үлдэхээс татгалдаж, гайхамшигийн ертөнцийн гүн рүү эргэлт буцалтгүйгээр цааш алхан одлоо.
– Амьд байна.
Эмнэлэгийн орон дээр ухаан орсон Jill, өөрийгөө амьд байгаад гайхав. Уул нь гайхамшигийн ертөнцийг л сонгосон юмсан.
Гайхамшигийн ертөнцөд түүний бие сэтгэл, хоргоноос мултарсан сүнс болон дүүлэн нисч, аварга том халим загас лугаа адил аз жаргалын далайд сэлгүүцэн шумбаж байлаа. Тэгээд, тийнхүү дөнгөж диваажинг олж хараад байтал...
... Гэтэл, яагаад ч юм... гэв гэнэт л сэрж... эмнэлэгийн төмөр орон дээр... нөгөө л жижигхэн биендээ шургалан хэвтэж байх аж.
Гэхдээ тэрээр нэгэнт бат итгэжээ.
– Диваажин гэж огтхон ч холын тусдаа ертөнц биш. Дөнгөж л бид бүхний дэргэд байдаг зүйл юм байна. Би үүнийг нэгэнт мэдсэн. Одоо мэдсэн бүхнээ хүмүүст түгээн дамжуулах нь миний үүрэг.
Их хэмжээний цус алдалтаас 2 долоо хоногийн дараа, Jill–ийн зүүн тархинаас голфийн бөмбөгний дайны цусны бөөгнөрөлийг гаргаж хаяжээ. Түүнээс хойш, эрдэмтэн маань бүрэн эдгэтэлээ даруй 8 жил зарцуулсан байна.
– Тэгэхээр, бид гэдэг чинь ингэхэд хэн юм бэ?
– Энэ хорвоо ертөнцийг ямар хүний дүрээр туулахыг та хүсч байна даа?
–Хэн болохоо СОНГОХ ЧАДВАР бидний хэн бүхэнд бүрдсэн байгаа
гэж эрдэмтэн Jill батлан хэлнэ.
Баруун тархины ертөнц (гайхамшигийн ертөнц) бол зах хязгааргүй нэгэн цул аварга ертөнц. Харин зүүн тархи (бодит ертөнц) бол БИ гэсэн давчуухан ганц урсгалт жим. Энэ жимээс цаашхи ертөнц бүхэлдээ хаалттай бөгөөд, бусдаас бүрэн тусгаарлагдсан орон зай юм.
– Таны дотор хоёр ертөнц байна. Та алийг нь сонгох вэ?
– Хэзээ сонгох вэ?
...Баруун тархинд хэзээд бий гэх Гайхамшигийн ертөнц. Гүн гүнзгий амар амгалангийн ертөнц. Зарим нь түүнийг Нирван ч гэнэ...
Анхандаа үүнийгээ мэдэлгүй, үе үе зүүн тархи нь хатгаж, нэг л хэвийн бус мэдрэмж байгааг анзаарч. Сүүлдээ давтамжтай хатгалт нь улам хүндэрсээр, цэх алхахад ч хүндрэлтэй болоод ирэв. Өөрийн эрхгүй тэнцвэр алдан гараараа хана тулан зогсвол, бас дахин сонин мэдрэмж төрөх нь тэр.
– Хана тулах түүний гар, яг л ханатай нэгэн цул болсон юм шиг санагдав.
Өөрийнхөө биеийг хаанаас эхлээд, хаана дуусаад байгааг ойлгохгүй нь. Мэдэрч байгаа юм гэвэл, гарны эд эс, хананы атом молекултай холилдсон,нэгэн цул инерги.
Jill–ийн цус харвасан нь зүүн тархи нь. Энэхүү зүүн тархи гээч нь, бүхнийг нэг эгнээнд жагсааж байгаад, мэдээллийг дарааллын дагуу нэг нэгээр нь (сериалаар) боловсруулахдаа чадварлаг. Өөрийгөө орчин тойрон, юмс үзэгдэлээс тусгаарлаж сэтгэдэг нь ч зүүн тархи юм. Тийм ч учраас Jillөөрийн биеийн хил хязгаарыг ойлгохоо больсон хэрэг.
Харин бүрэн бүтнээрээ байгаа баруун тархи нь, бүхий л зүйлсийг зэрэг зэрэг (параллелаар) боловсруулах чадвартай. Өчигдөр өнөөдөр ч гэхгүй, цаана нааныг ч ялгахгүй, бүгдийг нэгэн зэрэг ЯГ ОДОО боловсруулдаг баруун тархины ертөнц нь шууд утгаараа яг л "ЭНД, ОДОО ЦАГ" юм. Мэдээж би болон бусад гэж алаг үзэх ч сөхөөгүй түүний хувьд, мэдэрдэг цорын ганц зүйл гэвэл ердөө л НЭГЭН ЦУЛ ИНЕРГИ.
– Энэ, яг юу вэ? Юу болоод байна аа?
гэж гайхах зуур Jill–ийн зүүн тархи бүрэн зогсож, тэр дороо, яг л зурагтын унтраалга дарсан юм шиг, хорвоо ертөнц нам гүм болж орхив. Цоо шинэ мэдрэмжинд эхлээд мэдээж гайхсан боловч, үнэндээ тэр нь туйлын тааламжтай сайхан мэдрэмж байсан юмсанж.
Бие сэтгэлийн бүхий л хүлээс тайлагдаж, өөрийн инерги нь таран түгсээр орчин тойронтой холилдон сүлбэлдэж, хорвоо ертөнцийн нэг хэсэг болон уусаж одно.
Харин Jill илбэдүүлсэн юм шиг л энэ мэдрэмжинд автан мансуурав.
– Хүүүүе? Яанаа? Болохоо байлаа, түргэн дуууд!!!!
Гэнэт сэрсэн зүүн тархи, манарсан Jill–ийг цочоох нь тэр.
"Нээрээ яанаа, би болохоо байлаа шүү, ажлаасаа хоцрох нь" гэсээр Jill сандран сэргэх боловч, дөнгөж саяын зүүд мөрөөдөл шиг ертөнцөө эргэн санагалзана.
Тэрхүү гайхамшигийн ертөнцөд ажлын стресс зовиур огтхон ч үгүй. Амар амгалан, энх тайван түүнийг гэгээн дүрээрээ эзэмдэн ноёлж, хандсан зүгтээ дүүлэн ниснэ.
– 37 жил үүрсэн ачаанаасаа гэнэт мултарсан юм шиг л мэдрэмж.Юутай аз жаргал?!
– Босооч ээээ. Бушуул түргэн дууд. Бид болохоо байлааа
гэсээр ахиал зүүн тархины сэрүүлэг хангинаад явчив.
...Бодит ертөнц (зүүн тархи), гайхамшигийн ертөнц (баруун тархи) хоёрын хооронд 45 минут холхисоны эцэст, арайхын тусламж дуудан түргэний тэргээр эмнэлэгийн зүг хөдлөв. Замдаа Jill, бодит ертөнцөд үлдэхээс татгалдаж, гайхамшигийн ертөнцийн гүн рүү эргэлт буцалтгүйгээр цааш алхан одлоо.
– Амьд байна.
Эмнэлэгийн орон дээр ухаан орсон Jill, өөрийгөө амьд байгаад гайхав. Уул нь гайхамшигийн ертөнцийг л сонгосон юмсан.
Гайхамшигийн ертөнцөд түүний бие сэтгэл, хоргоноос мултарсан сүнс болон дүүлэн нисч, аварга том халим загас лугаа адил аз жаргалын далайд сэлгүүцэн шумбаж байлаа. Тэгээд, тийнхүү дөнгөж диваажинг олж хараад байтал...
... Гэтэл, яагаад ч юм... гэв гэнэт л сэрж... эмнэлэгийн төмөр орон дээр... нөгөө л жижигхэн биендээ шургалан хэвтэж байх аж.
Гэхдээ тэрээр нэгэнт бат итгэжээ.
– Диваажин гэж огтхон ч холын тусдаа ертөнц биш. Дөнгөж л бид бүхний дэргэд байдаг зүйл юм байна. Би үүнийг нэгэнт мэдсэн. Одоо мэдсэн бүхнээ хүмүүст түгээн дамжуулах нь миний үүрэг.
Их хэмжээний цус алдалтаас 2 долоо хоногийн дараа, Jill–ийн зүүн тархинаас голфийн бөмбөгний дайны цусны бөөгнөрөлийг гаргаж хаяжээ. Түүнээс хойш, эрдэмтэн маань бүрэн эдгэтэлээ даруй 8 жил зарцуулсан байна.
– Тэгэхээр, бид гэдэг чинь ингэхэд хэн юм бэ?
– Энэ хорвоо ертөнцийг ямар хүний дүрээр туулахыг та хүсч байна даа?
–Хэн болохоо СОНГОХ ЧАДВАР бидний хэн бүхэнд бүрдсэн байгаа
гэж эрдэмтэн Jill батлан хэлнэ.
Баруун тархины ертөнц (гайхамшигийн ертөнц) бол зах хязгааргүй нэгэн цул аварга ертөнц. Харин зүүн тархи (бодит ертөнц) бол БИ гэсэн давчуухан ганц урсгалт жим. Энэ жимээс цаашхи ертөнц бүхэлдээ хаалттай бөгөөд, бусдаас бүрэн тусгаарлагдсан орон зай юм.
– Таны дотор хоёр ертөнц байна. Та алийг нь сонгох вэ?
– Хэзээ сонгох вэ?
...Баруун тархинд хэзээд бий гэх Гайхамшигийн ертөнц. Гүн гүнзгий амар амгалангийн ертөнц. Зарим нь түүнийг Нирван ч гэнэ...
Хэл гэж юу вэ?
Эх сурвалж: http://tomyo-bodyo.blogspot.com
Орчин үеийн хэл зүй судлалын эцэг гэгддэг Ferdinand de Saussure гэж сонссон л биз дээ?
- Сонсоогүй ээ??? Тэгвэл сонсох уу?
Saussure нь үе үеийн мэдлэгтэнүүдийг төрүүлсэн алдартай гэр бүлээс гаралтай нэгэн бөгөөд, Женевийн их сургуулийн хэл зүйн ухааны профессор юм. Харин тэрээр тухайн үеийн хэл зүйн ухааны талаар сэтгэл дундуур явдаг байж. Тухайн үеийн хэл судлал гэвэл
- Энэ улсын хэл нь цаг үеэ дагаад ингэж ингэж өөрчлөгдөөд, ийм ийм хэлтэй холилдож, тэндээсээ цаашаа ийм ийм хэл болон салбарлажээ
гэх зэргээр, төстэй хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулж, нийтлэг язгуурыг нь тогтоох мэтийн л юм судалдаг байсан юмсанж.
Гээд бодохоор,
- Одоо ч гэсэн тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн би биш биз???
Ерөөс Saussure-аас өмнөх үе хүртэл хэл гэдэг нь
- Юманд хадсан шошго маягийн зүйл
гэсэн нийтлэг ойлголттой байсан байна.
Тэр нь жишээ нь, бодитоор оршин байдаг "Улаан өнгөтэй бөөрөнхий жимс" гэдэг юман дээр "А・Л・И・М" гэдэг шошго хадсантай адилхан, нэг тийм, юмс үзэгдэл ухагдахуунуудыг авианд харгалзуулсан төдий зүйл гэсэн санаа юм.
Гээд хэлэхээр,
- Тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн Монголчууд биш биз???
Харин Saussure тэрхүү шошго маягийн хэлний талаарх үзлийг далаар нь хөмрүүлж, дараах байдлаар цоо шинээр томъёолсон байна.
- Хэл гэдэг бол Ялгацуудын систем юм.
Эсвэл зүгээр, "Ялгаануудын систем" юм.
Энэ нь нэг ёсондоо, Saussure
- Хэл гэдэг бол, аливаа зүйлийг өөр бусад зүйлээс онцолж салгахын тулд байдаг.
гэсэн цоо шинэ хэлний талаарх үзлийг дэлгэн тавьжээ.
Өөрөөр хэлбэл, зүгээр л "нэг улаан юм" байхаар нь "алим гээд нэрлэчихье" гэсэн бус, харин тэрхүү "улаан бөөрөнхий зүйлийг" тухайлан бусдаас зориудаар ялгахын тулд "алим гэдэг нэр оноожээ" гэдэг талаас нь авч үзсэн байна.
Тэгэхээр, ингэж хэлэх төдийд нээх ч тийм онцын сүртэй ялгаа мэдрэгдэхгүй байж мэдэх юм.
- Явж явж тэгээл, алимыг алим гэж тогтоохын тулд л алим гэж нэрлэсэн юм байгаа биз дээ?
гэсэншүү юм бодож байгаа нь арай зөвхөн та биш биз???
Хэрэв тийм бол, энэ талаар арай жоохон дэлгэрэнгүй тайлбарлая.
Жишээ нь, доорхи зургийг хараад танд юу бодогдох бол?
- Хэдэн чулуу л байна.
тийм биз?
Мэдээж бид бүхэн цааш нь эдгээр чулуунуудад нэг бүрчлэн нэр онооё энэ тэр гэж бодох уу гэвэл үгүй. Бүгдийг нь таширдуулж аваад "чулуу" л гэж хэлнэ.
- Хамгийн баруун дээдэх нь юу вэ?
- Чулуу.
- Тэгвэл, тэрний хажуудах нь?
- Чулуу.
- Тэгтэл..., тэгвэл, ммм..., байжийгаарай... Тэгвэл зүүн доодох нь?
- Чулуу...
Гэвч та дээрхи зургийг ахиад сайн ажиглаад үз дээ. Тэд хоорондоо хэлбэр дүрс, хэмжээ дамжаагаараа бүгд харилцан адилгүй байгаа биз? Гэсэн ч бид
- Тэр нь ч, энэ нь ч адилхан л чулуу
гэж хэлээд, тэдний хоорондох онцлог ялгаануудыг бүгдий нь нялсалж орхино. Яагаад вээ гэвэл, бидний хувьд тэдний хоорондох тэр ялгаанууд бол үнэндээ огтхон ч сонин биш учраас юм. Нэг ёсондоо бид бүхэн, эдгээр чулуунуудын хоорондын ялгааг нэг бүрчлэн ялгаж салгах ямар ч "үнэ цэнэ" олж харахгүй байгаа хэрэг. Тэгээд ялгаж салгах үнэ цэнэ байхгүйгээс хойш, ялгаж салгах шаардлага ч байхгүй болж таарна.
За тэгвэл доорхи зургийг хараад юу гэж хэлэх бол?
- Хооо. Алим байна, гадил байна, мандарин байна, киви байна, ...
гэх биз.
Тэгвэл яагаад дөнгөж саяны олон чулуунуудыг бүгдий нь ташираар нь "чулуунууд байна" гэж хэлсэн мөртлөө, дээрхи зургийг бас адилханаар "жимснүүд байна" гэж хэлэхгүй байна вэ?
Яагаад гэвэл, энэ зурган дээрх зүйлс нь бидний хувьд хооронд нь ялгаж салгах хангалттай шаардлагатай чухал эд учраас юм. Нэг ёсондоо бид эндээс, ялгаж салгах дайны хангалттай үнэ цэнэ олж хардаг хэрэг.
Тийм ч учраас, хооронд нь ялгаж салгах шаардлага, тус бүрийг нь нэг бүрчлэн заах гэсэн хэрэгцээнээс хэл бий болсон юм. Энэ нь өөрөөр утгаар хэлбэл, хэл гэдэг маань тухайн хүмүүсийн үнэ цэнийн мэдрэмж, ертөнцийг үзэх үзлийн тусгал байдаг гэсэн үг.
Жишээ нь нэг ийм юм бодож үзье л дээ.
Хүн биднээс шаал өөр үнэ цэнийн мэдрэмжтэй, тэс өөр зүйл иддэг, "харь гаригийн хүмүүс" байжээ гэж бодъё. Тэд бидэн шиг органик бодис, жимс жимсгэнэ иддэггүй. Тэгвэл тэдний нүдэнд дээрх зураг хэрхэн харагдах бол?
Магадгүй, яг л эхний чулууны зургийг хараад бидэнд буусан тэр сэтгэгдэл төрөх биз.
- Хэдэн органик бодис л байна.
Тэдэнд эдгээр органик бодисуудыг хооронд нь алим, гадил, киви гэх зэргээр ялгаж нэрлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Тийм үнэ цэнийг тэндээс олж харахгүй. Тийм ч учраас, бидний хэл гэж заагаад байгаа тэдний тэр юманд нь "алим", "гадил", "киви" гэсэн үг ухагдахуун байхгүй.
Тиймээс тэдэнд хандаж
- Юун органик бодис вээ? Ахиад сайн хар л даа. Энэ нь улаан өнгөтэй, тэр нь гонзгой хэлбэртэй гээд, бүгд өөр өөр байгаа биз дээ?
гэж хэлээд нэмрийг олох уу гэвэл үгүй биз. Тийм юм ярих нь бидэнд дээрх чулуунуудын ялгааг нурштал тайлбарлан залхааж байгаагаас өөрцгүй юм болно.
Тэгэхээр явж явж дээрх ярианаас ойлгосончлон, хэл гэдэг маань "зүгээр л тэнд нэг юм байгаа болохоор л, тэрийг тоочих гэж үүссэн" бус, харин "тэднийг хооронд нь онцолж ялгах үнэ цэнэ байгаа учраас л, онцолж ялгах гэж үүссэн" юмаа болж байгаа юм.
Өөрөөр хэлбэл,
- Оршин байгаа зүйлсийг хэрхэн онцолж ялгамаар байна вэ?
гэдэг тэр үнэ цэнийн мэдрэмжээс хэл бий болсон бөгөөд, тэрхүү үнэ цэнийн мэдрэмжүүдийн ялгаа зөрөө л хэлнүүдийн хоорондийн ялгааг бий болгож байдаг хэрэг юм.
Эсрэгээрээ ялгаж салгах онцын ач холбогдолгүй гэж үзэх юм бол, тэнд үнэндээ юм байсан ч бид түүнийг юманд тооцож бодохгүй. Энэ талаас нь харвал, аливаа зүйл бодитоор оршин байна уу үгүй юу гэдэг нь, ажиглагч болох бид түүнийг оршин байгааг хүлээн зөвшөөрөх үү үгүй юу гэдгээс хамаарнаа гэж хэлж бас болно (энэ талаар гүнзгийрүүлж философидвол сунжрах тул орхиё).
Ингэхэд сая ойлгомжтой байлгах гээд харь гаригийн хүн дээр жишээ авсан боловч, яг үнэндээ "харь гаригийн хүн" болон "манай дэлхийн хүн" хоёрын хооронд үүсдэг тэр ялгаа, үнэндээ ижилхэн хүмүүс бидний хооронд ч үүсч байдаг.
Жишээ нь, монгол хэлэнд хэлдэг "даага", "шүдлэн", "соёолон" зэргийг англи хэлэнд зүгээр л ташираар нь "horse" гэхэд болчино. Бид Англиар ярьдаг хүмүүст даага, шүдлэнгийн ялгааг мянга дэлгээд тэд "Аан" л гэнэ. Учир нь тэдний хувьд тэрийг ялгаж салгах үнэндээ сонин биш юм.
Бүр ойрын жишээ ярьвал, аягүй бол хөдөөний хүүхдийн нүдэнд харагдах "аргал", "хомоол", "хоргол" зэрэг нь, зарим хотын хүүхдийн нүдэнд ташираараа зүгээр л "баас" болж харагддаг ч байж мэднэ.
- Балдаан, чамд юу харагдаж байна?
- 1 зээрд үрээ, 1 хүрэн байц, 2 шийр алаг даага.
- Билгүүнээ, чамд юу харагдаж байна?
- 4 морь.
Үүний эсрэг жишээ гэвэл, бид "дүү"-г дүү л гэдэг бол, Японоор заавал "эмэгтэй дүү" эсвэл "эрэгтэй дүү" гэж хэлэх шаардлагатай. "Дүү л бол дүү шдээ" гэж хэлмээр санагдавч, тэдэндээ бол тэр дүү эрэгтэй байх, эсвэл эмэгтэй байх нь бууз хуушуур шиг л тэс өөр сэтгэгдэл төрүүлдэг биз.
Өөр бас, Англи хэлний бүс дэхь хүмүүс цагаан туулай, бор туулайнуудыг хооронд нь өөр үгээр ялгаж салгаж, тэдний талаарх төсөөлөл нь ч нэлээн тусдаа байдаг юм байх. Харин бидний нүдээр харвал хоюулаа л адилхан "туулай".
- Сайн хар л даа, шал өөр хоёр өнгөтэй байгаа биз дээ?
гэж тайлбарлаад
- Тийм нь ч тийм л байна. Тэхдээ л тэгээд туулайнууд л байна шдээ
гэхээс өөр юм бодогдохгүй биз.
Учир нь бид ба тэдний өсөж торнисон орчин нөхцөл, соёл иргэншил, үнэ цэнийн мэдрэмжүүд нь тусдаа өөр бөгөөд, юуг юунаас салгаж, хэрхэн илэрхийлэх вэ гэдэг тэр хэмжүүр нь ч бас өөр юм. Тэгээд тэрхүү "ялгаануудын систем" нь цаашилсаар "хэлний систем" болж нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдохуйцаар ил гарсан хэрэг юм.
Үүнд л Saussure-ийн хэлсэн
- Хэл бол Ялгаануудын систем
гэдэг үгний мөн чанар оршиж байгаа юм шүү дээ.
Дээр дурьдсанчлан, монгол хэлэнд байдаг тоймгүй олон малтай холбоотой үгс, малын нас, зүс, эд хэрэгсэл..., ялгадас..., гэсэн учир тоймгүй нарийн нэршилээс илэрхий ойлгогдох зүйл гэвэл, монголчуудын хувьд мал гэдэг бол хосгүй үнэ цэнэтэй, ширхэг бүрд нь нэр хайрлаж байж сая санаа амардаг нандин эрдэнэ юм.
Гэлээ гээд цаг үе өөрчлөгдөж байна, бидний малчин ард хааяадаа ч гэсэн шинжлэх ухаан, өндөр технологи, бүр даварбал философи ч болтугай сонирхохыг эрмэлзэх боловч, монгол хэл маань бөөм, бөөмхөн, бөөмөнцөр, эгэл бөөм гэх зэргээс илүүтэйгээр юмсыг нарийвчлан нэрлэж үл хүрэлцэх тул арга буюу атом, молекул, электрон, кварк гэх мэтээр гадаад үгийг байгаагаар нь өөриймшүүлэх оролдлого хийж ирлээ.
Угтаа бол энэ чинь доройтол биш дэвшил юм шүү дээ. Ингэлээ гээд монголоо алдаж байгаа хэрэг бус, харин ч бидний үнэ цэнийн мэдрэмж хөгжиж, ертөнцийг үзэх үзэл маань тэлж байгаа хэрэг юм.
Библид "Эхлээд үг буй" гэдэгчлэн, үг нь л байхгүй бол үнэхээр бид юугаа ч сэтгэх билээ дээ.
Орчин үеийн хэл зүй судлалын эцэг гэгддэг Ferdinand de Saussure гэж сонссон л биз дээ?
- Сонсоогүй ээ??? Тэгвэл сонсох уу?
Saussure нь үе үеийн мэдлэгтэнүүдийг төрүүлсэн алдартай гэр бүлээс гаралтай нэгэн бөгөөд, Женевийн их сургуулийн хэл зүйн ухааны профессор юм. Харин тэрээр тухайн үеийн хэл зүйн ухааны талаар сэтгэл дундуур явдаг байж. Тухайн үеийн хэл судлал гэвэл
- Энэ улсын хэл нь цаг үеэ дагаад ингэж ингэж өөрчлөгдөөд, ийм ийм хэлтэй холилдож, тэндээсээ цаашаа ийм ийм хэл болон салбарлажээ
гэх зэргээр, төстэй хэлнүүдийг хооронд нь харьцуулж, нийтлэг язгуурыг нь тогтоох мэтийн л юм судалдаг байсан юмсанж.
Гээд бодохоор,
- Одоо ч гэсэн тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн би биш биз???
Ерөөс Saussure-аас өмнөх үе хүртэл хэл гэдэг нь
- Юманд хадсан шошго маягийн зүйл
гэсэн нийтлэг ойлголттой байсан байна.
Тэр нь жишээ нь, бодитоор оршин байдаг "Улаан өнгөтэй бөөрөнхий жимс" гэдэг юман дээр "А・Л・И・М" гэдэг шошго хадсантай адилхан, нэг тийм, юмс үзэгдэл ухагдахуунуудыг авианд харгалзуулсан төдий зүйл гэсэн санаа юм.
Гээд хэлэхээр,
- Тийм л биз дээ?
гэсэншүү юм санаанд буух нь, арай зөвхөн Монголчууд биш биз???
Харин Saussure тэрхүү шошго маягийн хэлний талаарх үзлийг далаар нь хөмрүүлж, дараах байдлаар цоо шинээр томъёолсон байна.
- Хэл гэдэг бол Ялгацуудын систем юм.
Эсвэл зүгээр, "Ялгаануудын систем" юм.
Энэ нь нэг ёсондоо, Saussure
- Хэл гэдэг бол, аливаа зүйлийг өөр бусад зүйлээс онцолж салгахын тулд байдаг.
гэсэн цоо шинэ хэлний талаарх үзлийг дэлгэн тавьжээ.
Өөрөөр хэлбэл, зүгээр л "нэг улаан юм" байхаар нь "алим гээд нэрлэчихье" гэсэн бус, харин тэрхүү "улаан бөөрөнхий зүйлийг" тухайлан бусдаас зориудаар ялгахын тулд "алим гэдэг нэр оноожээ" гэдэг талаас нь авч үзсэн байна.
Тэгэхээр, ингэж хэлэх төдийд нээх ч тийм онцын сүртэй ялгаа мэдрэгдэхгүй байж мэдэх юм.
- Явж явж тэгээл, алимыг алим гэж тогтоохын тулд л алим гэж нэрлэсэн юм байгаа биз дээ?
гэсэншүү юм бодож байгаа нь арай зөвхөн та биш биз???
Хэрэв тийм бол, энэ талаар арай жоохон дэлгэрэнгүй тайлбарлая.
Жишээ нь, доорхи зургийг хараад танд юу бодогдох бол?
- Хэдэн чулуу л байна.
тийм биз?
Мэдээж бид бүхэн цааш нь эдгээр чулуунуудад нэг бүрчлэн нэр онооё энэ тэр гэж бодох уу гэвэл үгүй. Бүгдийг нь таширдуулж аваад "чулуу" л гэж хэлнэ.
- Хамгийн баруун дээдэх нь юу вэ?
- Чулуу.
- Тэгвэл, тэрний хажуудах нь?
- Чулуу.
- Тэгтэл..., тэгвэл, ммм..., байжийгаарай... Тэгвэл зүүн доодох нь?
- Чулуу...
Гэвч та дээрхи зургийг ахиад сайн ажиглаад үз дээ. Тэд хоорондоо хэлбэр дүрс, хэмжээ дамжаагаараа бүгд харилцан адилгүй байгаа биз? Гэсэн ч бид
- Тэр нь ч, энэ нь ч адилхан л чулуу
гэж хэлээд, тэдний хоорондох онцлог ялгаануудыг бүгдий нь нялсалж орхино. Яагаад вээ гэвэл, бидний хувьд тэдний хоорондох тэр ялгаанууд бол үнэндээ огтхон ч сонин биш учраас юм. Нэг ёсондоо бид бүхэн, эдгээр чулуунуудын хоорондын ялгааг нэг бүрчлэн ялгаж салгах ямар ч "үнэ цэнэ" олж харахгүй байгаа хэрэг. Тэгээд ялгаж салгах үнэ цэнэ байхгүйгээс хойш, ялгаж салгах шаардлага ч байхгүй болж таарна.
За тэгвэл доорхи зургийг хараад юу гэж хэлэх бол?
- Хооо. Алим байна, гадил байна, мандарин байна, киви байна, ...
гэх биз.
Тэгвэл яагаад дөнгөж саяны олон чулуунуудыг бүгдий нь ташираар нь "чулуунууд байна" гэж хэлсэн мөртлөө, дээрхи зургийг бас адилханаар "жимснүүд байна" гэж хэлэхгүй байна вэ?
Яагаад гэвэл, энэ зурган дээрх зүйлс нь бидний хувьд хооронд нь ялгаж салгах хангалттай шаардлагатай чухал эд учраас юм. Нэг ёсондоо бид эндээс, ялгаж салгах дайны хангалттай үнэ цэнэ олж хардаг хэрэг.
Тийм ч учраас, хооронд нь ялгаж салгах шаардлага, тус бүрийг нь нэг бүрчлэн заах гэсэн хэрэгцээнээс хэл бий болсон юм. Энэ нь өөрөөр утгаар хэлбэл, хэл гэдэг маань тухайн хүмүүсийн үнэ цэнийн мэдрэмж, ертөнцийг үзэх үзлийн тусгал байдаг гэсэн үг.
Жишээ нь нэг ийм юм бодож үзье л дээ.
Хүн биднээс шаал өөр үнэ цэнийн мэдрэмжтэй, тэс өөр зүйл иддэг, "харь гаригийн хүмүүс" байжээ гэж бодъё. Тэд бидэн шиг органик бодис, жимс жимсгэнэ иддэггүй. Тэгвэл тэдний нүдэнд дээрх зураг хэрхэн харагдах бол?
Магадгүй, яг л эхний чулууны зургийг хараад бидэнд буусан тэр сэтгэгдэл төрөх биз.
- Хэдэн органик бодис л байна.
Тэдэнд эдгээр органик бодисуудыг хооронд нь алим, гадил, киви гэх зэргээр ялгаж нэрлэх ямар ч шаардлага байхгүй. Тийм үнэ цэнийг тэндээс олж харахгүй. Тийм ч учраас, бидний хэл гэж заагаад байгаа тэдний тэр юманд нь "алим", "гадил", "киви" гэсэн үг ухагдахуун байхгүй.
Тиймээс тэдэнд хандаж
- Юун органик бодис вээ? Ахиад сайн хар л даа. Энэ нь улаан өнгөтэй, тэр нь гонзгой хэлбэртэй гээд, бүгд өөр өөр байгаа биз дээ?
гэж хэлээд нэмрийг олох уу гэвэл үгүй биз. Тийм юм ярих нь бидэнд дээрх чулуунуудын ялгааг нурштал тайлбарлан залхааж байгаагаас өөрцгүй юм болно.
Тэгэхээр явж явж дээрх ярианаас ойлгосончлон, хэл гэдэг маань "зүгээр л тэнд нэг юм байгаа болохоор л, тэрийг тоочих гэж үүссэн" бус, харин "тэднийг хооронд нь онцолж ялгах үнэ цэнэ байгаа учраас л, онцолж ялгах гэж үүссэн" юмаа болж байгаа юм.
Өөрөөр хэлбэл,
- Оршин байгаа зүйлсийг хэрхэн онцолж ялгамаар байна вэ?
гэдэг тэр үнэ цэнийн мэдрэмжээс хэл бий болсон бөгөөд, тэрхүү үнэ цэнийн мэдрэмжүүдийн ялгаа зөрөө л хэлнүүдийн хоорондийн ялгааг бий болгож байдаг хэрэг юм.
Эсрэгээрээ ялгаж салгах онцын ач холбогдолгүй гэж үзэх юм бол, тэнд үнэндээ юм байсан ч бид түүнийг юманд тооцож бодохгүй. Энэ талаас нь харвал, аливаа зүйл бодитоор оршин байна уу үгүй юу гэдэг нь, ажиглагч болох бид түүнийг оршин байгааг хүлээн зөвшөөрөх үү үгүй юу гэдгээс хамаарнаа гэж хэлж бас болно (энэ талаар гүнзгийрүүлж философидвол сунжрах тул орхиё).
Ингэхэд сая ойлгомжтой байлгах гээд харь гаригийн хүн дээр жишээ авсан боловч, яг үнэндээ "харь гаригийн хүн" болон "манай дэлхийн хүн" хоёрын хооронд үүсдэг тэр ялгаа, үнэндээ ижилхэн хүмүүс бидний хооронд ч үүсч байдаг.
Жишээ нь, монгол хэлэнд хэлдэг "даага", "шүдлэн", "соёолон" зэргийг англи хэлэнд зүгээр л ташираар нь "horse" гэхэд болчино. Бид Англиар ярьдаг хүмүүст даага, шүдлэнгийн ялгааг мянга дэлгээд тэд "Аан" л гэнэ. Учир нь тэдний хувьд тэрийг ялгаж салгах үнэндээ сонин биш юм.
Бүр ойрын жишээ ярьвал, аягүй бол хөдөөний хүүхдийн нүдэнд харагдах "аргал", "хомоол", "хоргол" зэрэг нь, зарим хотын хүүхдийн нүдэнд ташираараа зүгээр л "баас" болж харагддаг ч байж мэднэ.
- Балдаан, чамд юу харагдаж байна?
- 1 зээрд үрээ, 1 хүрэн байц, 2 шийр алаг даага.
- Билгүүнээ, чамд юу харагдаж байна?
- 4 морь.
Үүний эсрэг жишээ гэвэл, бид "дүү"-г дүү л гэдэг бол, Японоор заавал "эмэгтэй дүү" эсвэл "эрэгтэй дүү" гэж хэлэх шаардлагатай. "Дүү л бол дүү шдээ" гэж хэлмээр санагдавч, тэдэндээ бол тэр дүү эрэгтэй байх, эсвэл эмэгтэй байх нь бууз хуушуур шиг л тэс өөр сэтгэгдэл төрүүлдэг биз.
Өөр бас, Англи хэлний бүс дэхь хүмүүс цагаан туулай, бор туулайнуудыг хооронд нь өөр үгээр ялгаж салгаж, тэдний талаарх төсөөлөл нь ч нэлээн тусдаа байдаг юм байх. Харин бидний нүдээр харвал хоюулаа л адилхан "туулай".
- Сайн хар л даа, шал өөр хоёр өнгөтэй байгаа биз дээ?
гэж тайлбарлаад
- Тийм нь ч тийм л байна. Тэхдээ л тэгээд туулайнууд л байна шдээ
гэхээс өөр юм бодогдохгүй биз.
Учир нь бид ба тэдний өсөж торнисон орчин нөхцөл, соёл иргэншил, үнэ цэнийн мэдрэмжүүд нь тусдаа өөр бөгөөд, юуг юунаас салгаж, хэрхэн илэрхийлэх вэ гэдэг тэр хэмжүүр нь ч бас өөр юм. Тэгээд тэрхүү "ялгаануудын систем" нь цаашилсаар "хэлний систем" болж нүдэнд харагдаж, чихэнд сонсогдохуйцаар ил гарсан хэрэг юм.
Үүнд л Saussure-ийн хэлсэн
- Хэл бол Ялгаануудын систем
гэдэг үгний мөн чанар оршиж байгаа юм шүү дээ.
Дээр дурьдсанчлан, монгол хэлэнд байдаг тоймгүй олон малтай холбоотой үгс, малын нас, зүс, эд хэрэгсэл..., ялгадас..., гэсэн учир тоймгүй нарийн нэршилээс илэрхий ойлгогдох зүйл гэвэл, монголчуудын хувьд мал гэдэг бол хосгүй үнэ цэнэтэй, ширхэг бүрд нь нэр хайрлаж байж сая санаа амардаг нандин эрдэнэ юм.
Гэлээ гээд цаг үе өөрчлөгдөж байна, бидний малчин ард хааяадаа ч гэсэн шинжлэх ухаан, өндөр технологи, бүр даварбал философи ч болтугай сонирхохыг эрмэлзэх боловч, монгол хэл маань бөөм, бөөмхөн, бөөмөнцөр, эгэл бөөм гэх зэргээс илүүтэйгээр юмсыг нарийвчлан нэрлэж үл хүрэлцэх тул арга буюу атом, молекул, электрон, кварк гэх мэтээр гадаад үгийг байгаагаар нь өөриймшүүлэх оролдлого хийж ирлээ.
Угтаа бол энэ чинь доройтол биш дэвшил юм шүү дээ. Ингэлээ гээд монголоо алдаж байгаа хэрэг бус, харин ч бидний үнэ цэнийн мэдрэмж хөгжиж, ертөнцийг үзэх үзэл маань тэлж байгаа хэрэг юм.
Библид "Эхлээд үг буй" гэдэгчлэн, үг нь л байхгүй бол үнэхээр бид юугаа ч сэтгэх билээ дээ.
Wednesday, May 22, 2013
Monday, May 20, 2013
Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдорж дэлхийн шилдэг их сургуульд суралцах оюутан залуучуудыг дэмжих зорилгоор Засгийн газарт чиглэл өгсөн зарлиг гаргалаа. Зарлигт Монгол Улсын иргэдийг Сургалтын төрийн сангийн санхүүжилтээр дэлхийн шилдэг их сургуульд суралцуулах шалгуур нөхцөлийг дараах байдлаар тогтоож хэрэгжүүлэхийг Засгийн газар (Ерөнхий сайд Н.Алтанхуяг)-т чиглэл болгосон байна. Үүнд: Tuesday, May 7, 2013
Англи хэлний орчуулагч-сэтгүүлчийн 4-9 ангийн оюутан Б.
Эгшиглэн Америкийн яруу найрагч Чарльз Буковскийн “Friends within the Darkness”
шүлгийг орчуулснаа Орчуулгын клубын гишүүн оюутнууд хийгээд үе тэнгийнхэндээ
толилуулж байна.
Америкийн яруу найрагч Чарльз Буковски (1920-1994)
бол баян нийгмийн ядуу хэсгийнхний дуу хоолой болсон найрагч. Тэрээр Германд
төрсөн Америкийн уран бүтээлч юм. Буковскийн уран бүтээлийн гол сэдэв бол
түүний бүхий л амьдралаа өнгөрүүлсэн Нью-Йорк хотын аж амьдрал байх ажээ. Гаднаас
нь харахад хачин гял цял энэ хотын хамгийн гүнд өл хоосноо шүлгээр дарж явдаг
тэр мэт хүмүүс амьдардаг юм шүү, амьд бий шүү гэдгийг Буковский энгийн агаад
задгай бичлэгтэй , бодит амьдралын харанхуй мухраас дуулсан бор агаад эрс тэс
шүлгүүдээрээ тунхагласаар ирсэн юм.
Friends within the Darkness
by Charles Bukowski
Friends within the Darkness
by Charles Bukowski
I can remember starving in a
small room in a strange city
shades pulled down, listening to
classical music
I was young I was so young it hurt like a knife
inside
because there was no alternative except to hide as long
as possible--
not in self-pity but with dismay at my limited chance:
trying to connect.
the old composers -- Mozart, Bach, Beethoven,
Brahms were the only ones who spoke to me and
they were dead.
finally, starved and beaten, I had to go into
the streets to be interviewed for low-paying and
monotonous
jobs
by strange men behind desks
men without eyes men without faces
who would take away my hours
break them
piss on them.
now I work for the editors the readers the
critics
but still hang around and drink with
Mozart, Bach, Brahms and the
Bee
some buddies
some men
sometimes all we need to be able to continue alone
are the dead
rattling the walls
that close us in.
Харанхуйн найзууд
small room in a strange city
shades pulled down, listening to
classical music
I was young I was so young it hurt like a knife
inside
because there was no alternative except to hide as long
as possible--
not in self-pity but with dismay at my limited chance:
trying to connect.
the old composers -- Mozart, Bach, Beethoven,
Brahms were the only ones who spoke to me and
they were dead.
finally, starved and beaten, I had to go into
the streets to be interviewed for low-paying and
monotonous
jobs
by strange men behind desks
men without eyes men without faces
who would take away my hours
break them
piss on them.
now I work for the editors the readers the
critics
but still hang around and drink with
Mozart, Bach, Brahms and the
Bee
some buddies
some men
sometimes all we need to be able to continue alone
are the dead
rattling the walls
that close us in.
Харанхуйн найзууд
Танихгүй хотын
жижигхэн өрөөнд
Хөшгөө буулгаад
Сонгодогуудыг сонсож асан
Хоосон өдрүүдээ дурснам.
Залуу ч байж,
Надаас ангид мэт орших
Гадаад ертөнцийг ойлгохыг хичээж
Өөрийгөө өрөвдсөндөө бус,
Харин гарцгүй боломжууд цөхрөл дагуулж
Удаан гэгч нуугдахаас аргагүй болгосон нь
Хутга дүрэх мэт өвдөлтийг санагдуулах
Тийм л залуу байж,
Хэдийнээ үхсэн
Моцарт, Бах, Бетховен, Брамс л
Хөөрхий намайг тоон ярилцана.
Өлсөж туйлдсан би эцэстээ
Өөдгүй жаахан хөлстэй,
Уйтгарт залхаг ажлуудаас хайхаар
Гудам руу гарахаас аргагүй болно.
Нүд ч үгүй, нүүр ч үгүй
Хачин эрс ширээний ард суун
Цаг хугацааг минь барьж аваад
Хугалж нугачан
Дээрээс нь дэвслэдэг байлаа.
Харин одоо би
Хянагч, уншигч, шүүмжлэгчдийн таалалд нийцэхээр
ажилладаг.
Гэхдээ л
Моцарт, Бах, Брамс
Корсаков нөхөдтэйгөө
Цаг нөхцөөн
Хундага тулгадаг минь хэвээр
Цор ганцаар
Цааш амьдарсаар л байхын тулд
Гагц
одогсдын сүнснүүд
биднийг хашигч тэр л ханыг
чадлаараа нүдэхийг нь сонсохоос өөр арга үгүй.
Орчуулсан IV-9 ангийн оюутан Б.Эгшиглэн. Хэрэв та бүхэнд энэ шүлэг болон орчуулга таалагдсан бол сэтгэгдлээ үлдээгээрэй.
Хөшгөө буулгаад
Сонгодогуудыг сонсож асан
Хоосон өдрүүдээ дурснам.
Залуу ч байж,
Надаас ангид мэт орших
Гадаад ертөнцийг ойлгохыг хичээж
Өөрийгөө өрөвдсөндөө бус,
Харин гарцгүй боломжууд цөхрөл дагуулж
Удаан гэгч нуугдахаас аргагүй болгосон нь
Хутга дүрэх мэт өвдөлтийг санагдуулах
Тийм л залуу байж,
Хэдийнээ үхсэн
Моцарт, Бах, Бетховен, Брамс л
Хөөрхий намайг тоон ярилцана.
Өлсөж туйлдсан би эцэстээ
Өөдгүй жаахан хөлстэй,
Уйтгарт залхаг ажлуудаас хайхаар
Гудам руу гарахаас аргагүй болно.
Нүд ч үгүй, нүүр ч үгүй
Хачин эрс ширээний ард суун
Цаг хугацааг минь барьж аваад
Хугалж нугачан
Дээрээс нь дэвслэдэг байлаа.
Харин одоо би
Хянагч, уншигч, шүүмжлэгчдийн таалалд нийцэхээр
ажилладаг.
Гэхдээ л
Моцарт, Бах, Брамс
Корсаков нөхөдтэйгөө
Цаг нөхцөөн
Хундага тулгадаг минь хэвээр
Цор ганцаар
Цааш амьдарсаар л байхын тулд
Гагц
одогсдын сүнснүүд
биднийг хашигч тэр л ханыг
чадлаараа нүдэхийг нь сонсохоос өөр арга үгүй.
Орчуулсан IV-9 ангийн оюутан Б.Эгшиглэн. Хэрэв та бүхэнд энэ шүлэг болон орчуулга таалагдсан бол сэтгэгдлээ үлдээгээрэй.
Зарлал
Хэл-соёл, орчуулгатай холбоотой материал, өөрсдийн хийсэн орчуулгаа манай блогт нийтлүүлэх, сурсан мэдсэнээ бусадтайгаа хуваалцахыг хүсвэл humanitiestranslate@gmail.com руу хандаарай. Бид оюутан залуусынхаа хүсэлтийг дуртайяа хүлээн авна.
Орчуулгын клуб
Ширээ бол ширээ
3-4 ангийн оюутан
Б. Очирбатын герман хэлнээс
орчуулсан өгүүллэг. Орчуулгын уралдаанд 1-р байр
эзэлсэн.
Эх зохиолыг Орчуулгын уралдаан цэснээс үзнэ үү.
Би нэгэн өвгөний түүх ярьж өгье. Тэрээр нэгэн жижиг хотын гудамжны төгсгөл уулзварын ойролцоо амьдардаг, үг дуу цөөтэй, инээх уурлах ч сөхөөгүй, ядарсан царайтай нэгэн. Түүнд бусдаас ялгараад байх зүйлгүй учир түүнийг гаднаас нь дүрслээд байх шаардлагагүй аж. Саарал өнгийн малгай тавьсан, саарал өмдтэй, өвөл нь урт саарал хүрэм өмсөнө. Түүний нарийхан хүзүүнд үрчлээ сууж хуурайшсан, цамцны цагаан зах нь түүнд томдсон харагдана. Амьдардаг өрөө нь хамгийн дээд давхарт байрлана. Магадгүй тэр урьд нь гэрлэж байсан, хүүхдүүдтэй ч байж болох, бүр өөр хотод өмнө нь амьдарч байсан ч байх. Тэр хүүхэд байсан нь лавтай. Эмээгийн альбумаас харахад тэр үеийн хүүхдүүд том хүн шиг хувцасладаг байжээ. Түүний өрөөнд 2 сандал, 1 ширээ, хивс, ор, шүүгээ харагдана. Хананд толь, мөн зураг өлгөсөн, жижиг ширээн дээр сэрүүлэгтэй цаг түүний хажууд хуучин сонингууд, мөн зургийн альбом тавьжээ.
Өглөөгүүр тэрээр
явган алхаж үдээс хойш мөн л явган явж хэдэн үг хөршүүдтэй солиж оройдоо тэрээр
ширээндээ сууна.
Энэ нь бүтэн сайн
өдөр ч мөн ялгаагүй нэг л хэвийн. Өвгөн ширээнд суух болгондоо сэрүүлэгтэй
цагийн цохилтыг үргэлж сонсдог байлаа.
Харин нэгэн нартай
ер бусын өдөр, халуун ч биш хүйтэн ч биш, шувууд жиргэсэн, найрсаг хүмүүс, хүүхдүүд
тоглосон тэр л өдөр яагаад ч юм түүнд таалагдлаа.
Тэр инээмсэглэн
“Одоо бүх зүйл өөрчлөгдөх болно” гэж бодов. Өвгөн цамцныхаа дээд товчийг
суллан, малгайгаа гартаа барин хөл дээрээ дээш доош үсрэх шахам түргэн түргэн
баясгалантайгаар алхав. Өөрийн гудамжиндаа ирж хүүхдүүд рүү толгойгоороо дохин
байшингийнхаа өмнө ирж, шатаар өгсөн, түлхүүрээ халааснаасаа гарган өрөөгөө
нээлээ.
Гэвч өрөөнд бүх
зүйл хэвэндээ, ширээ, 2 сандал, нэг ор. Түүнийг суухад нөгөө л цагийн цохилох
дуу сонсогдож, бүх баяр баясгалан нь хийсэн одов. Учир нь өөрчлөгдсөн зүйл юу ч
алга. Өвгөн маш ихээр уурлаж, мэнчийтлээ улайсан царайгаа толинд хараад, нүдээ
анилаа. Тэгээд гараа зангидан ширээрүү далайж нэг цохилоо хоёр дахиа цохилоо.
Дараа нь бөмбөр шиг ширээг нүдэнгээ “Ямар нэг зүйл өөрчлөгдөх ёстой” гэж байн
байн орилож байв. Сэрүүлэгтэй цагны чимээ сонсогдохоо больж, түүний гар өвдөж
эхлэн хоолой нь таг болж, цагны чимээ ахин сонсогдлоо, юу ч өөрчлөгдсөнгүй.
Нөгөө л нэг ширээ
гэж тэрээр хэлэв. Нөгөө л 2 сандал, ор, зураг. Ширээг ширээ, зургийг зураг, орыг
ор ,сандалыг сандал. Яагаад заавал ийм байх ёстой гэж? Францууд орыг “li”, ширээг
“tabl”, зургийг “tablo” харин сандалыг “schäs” гэдэг, гэвч тэд ойлголцдог. Хятадууд
ч мөн адил. “Яагаад орыг зураг хэлж гэж болохгүй гэж” бодоод өвгөн чанга чанга
инээн, түүний хөршүүд ханаруу балбаж “чимээгүй” гэж хэлтэл тэр инээсээр л байв.
“Одоо л өөрчлөгдөж
байна” хэмээн тэр хашгираад, орыг тэр энэ мөчөөс эхлэн“зураг” гэж нэрлэхээр
болов.
“Би ядарч байна
зургандаа орьё” гэж хэллээ. Тэр өглөөгүүр зурагнаасаа босолгүй хэвтэж сандлыг
харин юу гэх вэ? гэж дотроо бодон сандлыг “сэрүүлэгтэй цаг” гэхээр болов. Шинэ
хэлээрээ хааяа зүүдлэж, сурагч насныхаа дуунуудийг түүнрүү орчуулж чимээгүйхэн
өөртөө дуулж байлаа.
Өвгөн зурагнаасаа
босч хувцасаа өмсөн сэрүүлэгтэй цаган дээрээ суун ширээнд гараараа тулав. Харин
ширээг ширээ гэхээ болиж ширээг одоо хивс гэхээр шийдэв. Өглөө тэр зурагнаасаа
босч хувцаслан хивсэндээ сэрүүлэгтэй цаган дээр сууж юуг юу гэх вэ? гэж дотроо
бодлоо. Орыг зураг, ширээг хивс, сандлыг сэрүүлэгтэй цаг, сонинг ор, толийг
сандал, сэрүүлэгтэй цагийг зургийн альбум, шүүгээг сонин, хивсийг шүүгээ, зургийг ширээ, харин зургийн альбомийг
толь гэж нэрлэхээр шийдэв.
Тэгэхлээр: Өглөө
өвөө зургандаа удаан хэвтэж 9 цагт зургийн альбом дуугарч, тэр зурагнаасаа
босон шүүгээн дээр зогсч, даарахгүйн
тулд хувцаснуудаа сонингоос гарган ирж өмсөв. Хананд өлгөсөн сандалд
харж, хивсэнд сэрүүлгийн цаган дээрээ сууж толь эргүүлэн ээжийнхээ ширээг олж
харлаа.
Түүнд энэ нь
хөгжилтэй санагдаж тэрээр өдөржингөө давтаж шинэ үгнүүдээ тогтоон цээжлэж байв.
Бүх зүйл одоо өөрчлөгдсөн. Тэрээр одоо эрэгтэй хүн биш харин хөл, харин хөл
өглөө болж, өглөө эр хүн болов.
Одоо та нар энэ
түүхийг өөрсдөө үргэлжлүүлэн бичиж чадна. Бусад үгийг яг түүн шиг өөр үгээр сольж
болно: Дуугарахыг тавих, даарахыг харах, хэвтэхийг дуугарах, зогсохыг даарах, тавихийг
эргүүлэх гэх мэт.
Тэгэхлээр юу болж
байна вэ? гэхээр: Эр хүн хөгшин хөл удаан зургандаа дуугарч, 9-н цагт зургийн
альбом тавьж, хөл даарч өглөө харахгүйн тулд шүүгээн дээр эргүүллээ. Өвгөн
цэнхэр өнгөтэй сургуулийн дэвтрүүд худалдан авч шинэ үгнүүдээ дүүртэл нь бичив.
Тэр үүнтэй ноцолдон гудманд ч үзэгдэхээ больжээ. Бүх зүйлд шинээр нэр өгч
тэгэхдээ жинхэнэ нэрүүдийг нь мартаж байлаа. Тэр одоо зөвхөн өөрт нь зориулагдсан
өөрийн гэсэн хэлтэй болчихож. Гэвч удалгүй түүнд орчуулахад ч хүндрэлтэй болж
ирэв. Тэр хуучин хэлээ бараг мартсан байв. Тийм ч учраас тэр зөв нэрнүүдийг
цэнхэр дэвтэрнүүдээсээ харах шаардлагатай болжээ. Энэ нь түүнд хүмүүстэй
ярихаас ч айхад хүргэв. Хүмүүс зургийг ор, хивсийг ширээ, сэрүүлэгтэй цагийг
сандал, орыг сонин, сандалыг толь, зургийн альбомийг сэрүүлэгтэй цаг, сонинг
шүүгээ, шүүгээг хивс, толийг зургийн альбом, ширээг зураг гэж хэлэхэд нь өвгөн
маш удаан бодох шаардлагатай болов.
Тийм ч учраас тэр
хүмүүсийн ярихыг сонсохдоо инээх хэрэгтэй болдог байв. Хэрэв хэн нэг нь “Та
маргааш хөл бөмбөгийн тоглолт руу бас явахуу” гэж хэлэхэд тэр инээх
шаардлагатай байв. Эсвэл “Одоо ч бүр 2 саржингаа бороо орлоо”, “Америкт надад нэг авга ах бий” гэхэд өвгөн
энэ бүгдийг ойлгохгүй байсан учраас
инээх шаардлагатай болдог байлаа.
Энэ хөгжилтэй түүх
биш юм. Гунигтай эхлэн гунигтай төгслөө. Саарал хүрэмтэй тэр өвөө хүмүүсийг
ойлгохгүй байгаа нь муу зүйл биш, харин хүмүүс түүнийг ойлгохгүй байгаа нь хамгийн
муу зүйл байлаа. Тиймээс ч тэр дуугаа хурааж, зөвхөн өөртэйгөө яриж мэндлэхээ ч
больсон байв.
Monday, May 6, 2013
Метафорыг орчуулах нь
2013 оны 5-р сарын 3-нд Орчуулгын клубын оюутнуудад зориулан ЕХСТ-ийн
багш Г. Цэвэлсүрэнгийн уншсан лекц
1. Зүйрлэл, адилтгал буюу метафор
Ñýòãýõ¿é íü íèéò õ¿í òºðºëõòºíèé õóâüä
íèéòëýã øèíæ ÷àíàðòàé áîëîâ÷ ñýòãýëãýýíèé õóâüä ÿëãàâàðòàé, ºâºðìºö îíöëîãòîé
áàéäàã. Èéìýýñ óõàãäàõóóí íü õ¿í òºðºëõòºíä íèéòëýã õýäèé ÷, ¿ãýýð èëðýõ óòãà
íü ¿íäýñíèé øèíæ ÷àíàðòàé áàéäàã.
Õàðèëöàæ áàéãàà õ¿í
ºã¿¿ëæ áàéãàà ç¿éëäýý õàíäàõ õàíäëàãà áóþó ºã¿¿ëýã÷èéí ¿íýëýìæ ç¿éðëýëä ìàø
òîäîðõîé èëýðñýí áàéäàã. Èéì ¿íýëýìæ íü ñàéí-ìóó, ñàéõàí-ìóóõàé, òààòàé-òààã¿é,
çîõèñòîé-çîõèñã¿é ãýõ ìýòýýð þìñ, ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, øèíæ ÷àíàð çýðãèéã ýñðýã
ñºð㺺ð íü ýñðýãö¿¿ëñýí áàéäàã. Ýíý íü åðòºíöèéí þìñ, ¿çýãäýë, õ¿íèé àìüäðàëûí
¿éë ÿâäàë, áîäèò áàéäàë îëîí òàëòàé áºãººä õ¿í ººðºº ò¿¿íèéã ÿíç á¿ðèéí
õýðýãöýýíèé ¿¿äíýýñ îëîí òàëààñ íü õàðàõ áîëîëöîîòîé áàéäàãòàé õîëáîîòîé áàéíà.
Àëèâàà íýã þì ¿çýãäýë,
¿éë ÿâäàë, øèíæ ÷àíàðûã ººð ººð ¿íäýñòýí ÿñòàí àäèë ìàÿãààð èëýðõèéëñýí áàéäàã.
Òóõàéí óëñ ¿íäýñòíèé ýðòíýýñ íààø àæ òºðæ èðñýí íóòàã îðîí, óóë óñ, áàéãàëèéí
áàéäàë, ýðõýëæ èðñýí àæ àõóé, àæ òºðºõ ¸ñ, àìüäðàëûí õýâ ìàÿã, ¸ñ çàíøèë, øàøèí
ø¿òëýã çýðãèéí ºâºðìºö îíöëîãîîñ ¿¿äýæ òóõàéí þìñ ¿çýãäýë, ¿éë ÿâäàë, øèíæ
÷àíàð, íºõöºë áàéäàë çýðãèéã ¿íýëýõ ¿íýëýìæèéí æèøèã õýìæ¿¿ð (ýòàëîí) áèé
áîëñîí áàéäàã. Ìîíãîë õýëýíä áààâãàé øèã, áóõ øàð øèã ãýâýë ÷àäàëòàé, òóðñàí
ãºëºã øèã, áîðîîíû õîíü øèã ãýâýë àð÷ààã¿é, õàíãàë ñîãîî øèã, çýýðèéí ÿíçàãà
øèã ãýâýë õººðõºí ñàéõíû, ýðã¿¿ ìàë, óõíà øèã ãýâýë òýíýãèéí øèíæèéã
èëýðõèéëñýí íü ¿íýëýìæèéí æèøèã õýìæ¿¿ð áîëíî.
¯ã íü íèéãýì, ýäèéí çàñàã, ñî¸ëûí
ÿëãààòàé áàéäëààñ õàìààðàí ººð ººð àðä ò¿ìíèé õóâüä ÿëãààòàé òºñººëºë
òºð¿¿ëäýã.Ýäãýýð íü êîííîòàö ìºí. Çàðèì òîõèîëäîëä çºâõºí êîííîòàö äàâàìãàéëàí
óòãûã èëýðõèéëýõ áºãººä ýíý íü ç¿éðëýë äýýð òîä õàðàãääàã. Òóõàéëáàë, мîíãîë õýëýíä ¿õýð-òýíýã, õîíü-íîìõîí, èëæèã-óäààí, áààâãàé-çîæèã ãýõ ìýò øèëæ¿¿ëñýí óòãàòàé.
Ôðàíö õýëýíä ane-tetu (èëæèã-çºð¿¿ä), simple-bonjour (ºäðèéí ìýíä-ýíãèéí),
rouge-tomate (ëîîëü-óëààí) ãýõ ìýò íü øèëæ¿¿ëñýí óòãàòàé þì. Tetu comme ane, rouge comme
tomate ãýñíèéã ìîíãîë õýë ð¿¿ îð÷óóëàõäàà èëæèã øèã çºð¿¿ä, ÷àñ óëààí ãýñýí
øóóä óòãààñ ãàäíà äàðààõü êîííîòàö ººðººð õýëáýë øèëæñýí óòãûã ò¿øèãëýí,
òóõàéëáàë ýðã¿¿ ìàë, æèìñýí óëààí ãýæ òóñ òóñ îð÷óóëàõ
áîëîìæòîé. Òºðºë áóñ õýëí¿¿äèéí õóâüä èæèë óòãà ñàíààã èæèë á¿òöýýð èëýðõèéëíý
ãýäýã íü áîëîìæã¿é áàéæ áîëîõ ÷ õýðýã äýýðýý òèéì áèø. Àäèë òºñòýé ç¿éëèéã ýðñ
òýñ àðãààð èëýðõèéлäýãã¿é. ¯íäýñòýí áîëãîí ººðèéí ãýñýí áîäîæ ñýòãýõ
îíöëîãòîé ÷, ¿íäýñòíèéã á¿ðýëä¿¿ëäýã íü õ¿í áîëîõîîð ÿðèõ, ñýòãýõ, ñàíàà áîäëîî
õýëýýð èëýðõèéëýõ óð ìàÿã íü àäèë òºñòýé. Ñýòãýõ, áîäîõîî èëýðõèéëýõ àðãà àäèë
òºñòýé íü õýë øèíæëýëèéí áóñ, õàðèí ñàíàõ, áîäîõ, ñýòãýõèéí àäèë òºñòýéä
îðøèíî.
"Тухайн соёл- хэлт үндэстний эртнээс нааш аж төрж ирсэн нутаг орон, түүний байгалийн байдал, эрхэлж буй аж ахуй, аж төрөх ёс буюб амьдралын хэв маяг, ёс заншилшашин шүтлэг тэргүүтний өвөрмөц онцлогоос үүдэж тухайн юмс үзэгдэл, үйл явдал, шинж чанар, нөхцөл байдал зэргийг үнэлэх үнэлэмжийн жишиг хэмжүүр /эталон/ -ийг бий болгосон байдаг. Жишиг хэмжүүр нь харьцуулалаас үүснэ. Харьцуулалыг гүн ухаанд танин мэдэхүйн эх сурвалж гэж үздэг. Харьцуулал нь адилтгал, зүйрлэл үүсэх гол арга болно. Төлөөлөл, тойруулал, эерүүлэл, егөөдөл, ёгтлол, цаашилбал хэтрүүлэл, ихэсгэл, багасгал гэх мэт хэл шинжлэл, уран зохиол судлалд гардаг томъёололуудын цаад үндэс нь цөм л адилтгал, зүйрлэлээс эх сурвалжтай байдаг. Эдгээр нь тухайн үндэстний сэтгэлгээний хэв шинжийг тодорхойлох гэрч баримт болдог (Ж. Баянсан, 2000, 21)
Зүйрлэлийн жишээ
Эрхийн чинээ бие, аягын чинээ нүд, алт шигтариа, салхи мэт хурдан
“Монголын нууц товчоо” 21-р зүйл
Òýð õ¿í, ãàðàõ íàð
ñàðíû õèëýýð øàð íîõîé ìýò
øàðâàëçñààð ãàð÷ îäíî. (Ö.Äàìäèíñ¿ðýíгийн хөрвүүлэг, цаашид Ц. Д.)
22-р зүйл
Òà íàð ãàíö ãàíöààð
ñàëáàë íýæýýä ñóì ìýò õ¿íä
õÿëáàðõàí äèéëýãäýíý. Òà íàð ýâ ýåý íýãòãýâýë,òýð áàãëàñàí òàâàí ñóì ìýò áýõ áîëæ, õýíä ÷ õÿëáàð
äèéëäýõã¿é áîëíî (Ö.Ä.)
31-р зүйл
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè
ñàëõèëáàë ò¿¿íèé õàðöàãààð áàðèóëñàí íóãàñ,
ãàëóóíû ºä ñºä íü öàñ ìýò áóòàð÷ õèéñýæ èðíý. (Ö.Ä.)
78-р зүйл
Õàâèðãà õàçàõ
Õàð íîõîé ìýò (Ö. Ä.)
Õàäàíä äîâòëîõ
Õàðöàãà øîíõîð ìýò (Ö.Ä)
Óóðàà äàðàí ÿäàõ
Îìîãò àðñëàí ìýò (Ö.Ä)
Àìüäûã çàëãèõ
Àþóëò ìàíãàñ ìýò (Ö.Ä.)
Ñ¿¿äðýý äîâòëîõ
Ñ¿ðõèé àðààòàí ìýò (Ö.Ä.)
Бүтцийн хувьд монгол зүйрлэлийг авч үзвэл дараахи үндсэн бүтэцтэй байна.
Тэмдэг нэр+нэр үг+шиг/мэт
Жишээ: нар шиг, салхи мэт
Нэр үг+шиг/мэт+үйл үг
Жишээ : морь нохой мэт зүтгэх
Нэр үг+чинээ
Жишээ: уулын чинээ, аяганы чинээ
Нэр үг+үйл үг+нэр үг+шиг/мэт
Жишээ: буханд ачсан ачаа мэт
Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë
õýëýíä ç¿éðëýëèéã èëòãýõ ¿ãèéã ß. Öýâýë
“Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð òîëü”-äîî äàðààõü áàéäëààð òàéëáàðëàí æèøýýãýýð
òîäðóóëæýý. (1972, 375)
Ìýò – àäèë, øèã;
àéõ
ìýò áîëîõ, òýð ìýòýýð ¸ñ÷ëîí
õèéõ õýðýãòýé,
ýíý ìýò ÿâäàë
Òºäèé – 1. ºäèé ãýæ òýäãýýðèéã çààõ ¿ã; øàë äýìèé þìàíä òºäèé öàã áàðàõûí õýðýã þó áàéíà äàà
2. òèéì; õýë ñóðíà ãýäýã áîë òºäèé ÷ àìàðõàí õýðýã
áèø
3.òºäèéõºí- áààõàí òºäèé,
4.òèéìõýí, èéìõýí
Бодит ертөнцийн бүхий л үзэгдэл, эд, юмс өөр хоорондоо зарим талаараа ойр төсөөтэй байдаг бөгөөд ингэснээр үгийн шилжсэн утга бий болох боломжийг олгодог бөгөөд шилжсэн утгыг хэрэглэн дүр дүрслэл, уран санаа бүтээх бололцоотой болдог байна.
Дүр болон дүрслэл бүтээхэд үг, өгүүлбэр, хэллэгийн шууд биш утгаар нь хэрэглэснийг үгийн утга шилжүүлэх ёс гэдэг байна. Үгийн утга шилжүүлэхийн амин сүнс нь мэдэхгүй байгаа нэг юм үзэгдлийг мэддэг юм үзэгдлийнхээ төстэй шинжээр жишиж таниулах юм.
ªíººã õ¿ðòýë ìîíãîë õýëíèé íàéðëàãà ç¿éä
óòãà øèëæ¿¿ëýõ ¸ñíû õýëáýð¿¿äèéã õîëüæ ñîëèõ ÿâäàë ýëáýã áºãººä òýäãýýðèéí
ÿëãààã òîäîðõîé ãàðãàæ ¿çýõ àñóóäàë áàðàã õºíäºã人ã¿é áàéíà. Òóõàéëáàë,
àäèëòãàëûã ç¿éðëýë, ç¿éðëýëèéã àäèëòãàë õýìýýí àíäóóðàõ ¿çýãäýë áàéãàà áºãººä
ýíý íü ìàãàäã¿é àäèëòãàë, ç¿éðëýëèéí òàëààð ýðäýìòýí ñóäëàà÷èä ººð ººðèéí ¿çýë
áîäîëòîé áàéäàãòàé õîëáîîòîé ìýò.
Хýëøèíæëýëèéí ýðäýìòýä
àäèëòãàë, ç¿éðëýëèéã õýðõýí òîäîðõîéëñîí байдаг вэ?
З¿éðëýëèéã ÌÓÈÑ-èéí ïðîôåññîð Ö.Ñ¿õáààòàð “Ìîíãîë
õýëíèé íàéðóóëãà ç¿é” íîìîíäîî äàðààõü áàéäëààð òîäîðõîéëæýý:
«Þìñ ¿çýãäëèéí àëü íýã øèíæèéã ÿëãàðóóëàí
òîä òîìðóóí áîëãîæ, òîäîðõîé òºñººëºë òºð¿¿ëýõ çîðèëãîî𠺺ð òºñòýé þì
¿çýãäýëòýé çýðýãö¿¿ëýí òàâüæ ä¿ðñëýõ íàéðóóëãûí óð ìàÿãèéã ç¿éðëýë ãýíý.
Ìîíãîë õýëíèé ç¿éðëýë
þì ¿çýãäëèéí àäèë òºñòýéã èëòãýõ øèã,
ìýò, àäèë, ººðã¿é, ÷èíýý, ìàãàä ãýõ çýðýã ¿ãèéí òóñëàìæòàé á¿òýõýýñ ãàäíà
ºã¿¿ëáýðèéí åðºíõèé óòãààð àäèë òºñòýéã èëòãýñýí áàéæ áîëíî.
Ç¿éðëýëä õýäèéãýýð
æèøèæ áàéãàà þìñûí íýðëýñýí ¿ã íü øóóä óòãààðàà áàéõ áîëîâ÷ òýäãýýðèéí óòãàä
õºäºë㺺í îðæ õàðèëöàí áèå áèåäýý äºòºëñºí áàéíà. Óðàí ä¿ðñëýëèéí ç¿éðëýë
æèðèéí íýã çýðýãö¿¿ëýí æèøñýíèéã áîäâîë õýòð¿¿ëñýí áàéäàëòàé áàéäàã áºãººä ýíý
íü øèíæ áàéäëûã òîäðóóëàí òîâîéëãîõ íàéðóóëãûí àðãà þì.» (1998,193-194)
“Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë
õýë” íîìîíä Áîëîâñðîëûí Èõ ñóðãóóëèéí Ìîíãîë õýëøèíæëýëèéí òýíõýìèéí ýðäýìòýä
«Ç¿éðëýë (ìåòàôîðà)-ûã óðàí çîõèîëûí íàéðóóëãàä õýðýãëýõ íü õýñýãò: Ýíý àðãà
áîë ä¿ðñëýõ ãýæ áóé þìíûõàà ãîë øèíæèéã òîâ òîäîðõîé õàðóóëàõûí òóëä ººð þìíû
íýðýýð óòãà øèëæ¿¿ëýí ç¿éðëýæ óðíààð èëòãýäýã äàëä øèíæòýé àäèëòãàë þì. Äàëä
àäèëòãàë ãýäãèéí ó÷èð íü “ìýò, øèã, àäèë...” ãýõ ìýò ¿ãñèéã õýðýãëýäýãã¿é,
õîëáîî ¿ã, á¿òýí ºã¿¿ëáýðèéí á¿òýö á¿õèé çóðàãëàë õýðýãëýäýã. Èéìä àäèëòãàë, ç¿éðëýë
õî¸ðûã õóòãàæ îéëãîæ áîëîõã¿é» ãýýä äàðààõü æèøýý òàòæýý. «Ö.Äàìäèíñ¿ðýí “Õî¸ð
íàñòàé Ðî” ø¿ëýãòýý Ààâäàà àëò áîëñîí, ýýæäýý ýðäýíý áîëñîí... ãýæ õ¿¿ íü ýõ
ýöýãòýý õè÷íýýí ¿íý öýíýòýé áîëîõûã àëò ýðäýíýýð ç¿éðëýæ óðëàñàí õýëëýã
õýðýãëýñýí áàéõ þì. Ýíä “áîëîõ” ãýäýã ¿ãèéã õýðýãëýñýí, åð íü ÷ ýíý ¿ãèéã
ç¿éðëýëä õàðüöóóëàí õ¿íèé ìýäýõã¿é þìûí òóõàé ìýääýã þìíû íü øèíæ áàéäëààð
õàðüöóóëàí ä¿ðñëýë èëòãýõ ¿ãèéí õýðýãë¿¿ðèéã ç¿éðëýë ãýíý» ãýæýý. ( 2004, 409)
Уòãà çîõèîë ñóäëàà÷ Ø. Ãààäàìáà «ä¿ðñýëæ
áàéãàà þìíû ÷àíàð, òýìäýã ä¿ð áàéäàë çýðãèéã õ¿íèé îé óõààíä äóðàéòàë îðóóëàõûí
òóëä ò¿¿íòýé ÿìàð íýã òàëààðàà ººð þì ¿çýãäýëòýé æèøèæ õàðüöóóëàí õ¿íèé
ìýäýõã¿é þìíû òóõàé ìýääýã þìíû íü øèíæ áàéäëààð õàðüöóóëàí ä¿ðñëýë èëòãýõ
¿ãèéí õýðýãë¿¿ðèéã ç¿éðëýë ãýíý»( Ø. Ãààäàìáà, 1989,126) ãýæýý. Ýíýõ¿¿
òîäîðõîéëîëòûã ç¿éðëýëèéã õàìãèéí îíîâ÷òîé òîäîðõîéëñîí ãýæ ¿çäýã áàéíà.
Хэл судлаач М. Базаррагчаа "
уул хоёр юмыг
адилтгасан шинжийг нь
зааж шиг, мэт,
адил, чинээ, өөрцгүй, юу нь
өөр вэ, тэнцэнэ, ялгамгүй, адилтгамгүй, аятай гэх
мэт холбосон үг
бүхий адилтгалыг зүйрлэл гэнэ."(2002,19)
Доктор, профессор Ж.Баянсан : " хоёр
юмны шинж төлөвийн төсөөт байдлаар нь утга
шилжүүлэн хэрэглэхийг зүйрлэл гэнэ."(1995, 168-169)
Доктор H. Нансалмаа "Зүйрлэл.
(reper.Metaphora-зөөх, шилжүүлэх)
Бодит ертөнцийн
юм үзэгдлийн
адил төстэй
байдал дээр
үндэслэдэг. Гэхдээ
юм үзэгдэл
бүхлээрээ бус,
харин аль
нэг шинжээрээ, эсвэл хэсэг
шинжээрээ зүйрлэлд
өртдөг. Хүн
бодит ертөнцийн
ялгаатай юм
үзэгдлийн хооронд
адил төстэй
байдал дээр
үндэслэдэг. Гэхдээ
юм үзэгдэл
бүхлээрээ бус
харин аль
нэг шинжээрээ,
эсвэл хэсэг
шинжээрээ зүйрлэлд
өртдөг. Хүн
бодит ертөнцийн
ялгаатай ялгаатай
юм үзэгдлийн
хооронд адил
төстэй талыг
олж ажиглах
буюу зарим
тохиолдолд тийм
адил төсөөтэй
байдлыг бий
болгон харж
чадсанаас бодит
амьдралд бие
биенээс хол
орших, адил
төстэй нийтлэг
зүйл огт
үгүй юм.
Үзэгдэл ч
зүйрлэлд өртөх
нь бий.
Зүйрлэх үйл
явцын үр
дүнд хэлэнд
аль нэг
утгаар хэвшсэн
нэг нэр
өөр юм,
үзэгдлийн нэр
болон шилжиж
шинэ утгатай
болно.
Адилтгал
Эрдэмтэн Ш.Гаадамба "үгийн үндсэн
утгыг хэлэлгүй,
өөр төсөөтэй
үзэгдлийг тэмдэглэхэд
утгыг шилжүүлэн
хэрэглэснийг адилтгал
(метафора) гэнэ. Адилтгал
бол далд
зүйрлэл мөн
бөгөөд хоёр
үзэгдлийн төстэй
байдлыг харгалзан
үгийн утгыг
шилжүүлэн хэрэглэх
ёс мөн."
(1989, 124-125)
М. Базаррагчаа
"тухайн
хоёр юмны
адил төстэй
шинжээр нь
зэрэгцүүлэхийг адилтгал
гэнэ."(2002,19)
Г. Галбаяр
"адилтгал гэдэг нь
харьцуулан үзэж
байгаа хоёр
юм, үзэгдлийн
адил төстэй
байдалд үндэслэж
гол мөн
чанарыг гаргах
гэж буй
юм нь
далд байж
түүнийхтэй адилтгасан
зүйл нь
ил дүрслэгдэхийг
хэлдэг. (2002,92)
Зүйрлэл
·
Төстэй шинж
бүхий хоёр
юм, үзэгдэлийг хооронд нь
жишиж буй
нэгийг нь
уран сайхны
өвөрмөц шинжийг
тодруулдаг дүрслэл
бүхий хэллэг
·
"А" бол
"Б" шиг гэсэн
томъёогоор томъёолж
болно
·
Дүрсэлж
байгаа юмны чанар,
дүр зэргийг ямар
нэг талаараа
төстэй өөрюм, дүртэй юм
жишиж харьцуулах
·
Хүний
мэдэхгүй юмны тухай
мэддэг юмны шинж
байдлаар харьцуулсан дүрслэн
илтгэх хэрэглүүр
·
Юм, үзэгдлийн
ижил төстэй
чанараас үүдсэн
төрлөөс зүйлд,
зүйлээс зүйлд
шилжих бүх
төрлийн үйл
·
Юм, үзэгдлийн төсөөтэй
талыг дөвийлгөн утга
шилжүүлэн хэрэглэх
·
Ижил төстэй юм, үзэгдлийг өөр юм,
үзэгдэлтэй зэрэгцүүлэн тавих
·
Хоёр юм, үзэгдлийг шиг, мэт,
адил, чинээ,
өөрцгүй, юуны
өөр вэ,
тэнцэнэ, адилтгамгүй.аятай гэх
мэт холбосон
үг бүхий
адилтгал
·
Үгийн
шинэ утга
үүсэх бүтэцтэй
арга
Адилтгал
·
Үгйин
үндсэн утгыг
хэрэглэлгүй, өөр
төсөөтэй үзэгдлийг
тэмдэглэхэд утгыг
шилжүүлдэг
·
Төрлийн
нэг зүйлийг
зүйлд, зүйлийг
төрөлд эсвэл
өөр зүйлийг
адил төсөөр
нь адилтган дүрслэх
арга
·
Юм, үзэгдлийн
аль нэг
шинжийг товойлгон
тодруулах тулд түүнтэй
төстэй өөр
юм үзэгдлийн
нэрээр утга
шилжүүлж нэрлэх
·
Юм
үзэгдлийн адил
төстэйг илтгэх
шиг, мэт,
адил, өөргүй,
чинээ гэх
мэт үгийг
хэрэглэхгүй
·
Хоёр юм, үзэгдлийг адил төстэй
шинжээр нь
зэрэгцүүлэх
·
А
бол Б
гэсэн бүтэцтэй
·
Яг
адил гэсэн
утгатай.
Mетафорыг орчин үеийн
ерөнхий хэл
шинжлэл, утга
зохиолд уламжлалт
хандлагаас өөр,
тухайлбал илүү өргөн хүрээнд авч үздэг болжээ. Өөрөөр хэлбэл сэтгэц хэл
шинжлэл, нийгэм
хэл шинжлэл,
танин мэдэхүй,
хэл соёлын
шүтэлцээний үүднээс
судлах болсон байна. Когнитив буюу танихуйн хэл
шинжлэлийн үүднээс
метафорыг судалсан нь Америкийн хэл
судлаач Жорж
Лакофф юм.
Тэрээр
“The contemporary
theory of metaphor” (1993)
бүтээлдээ зүйрлэл
буюу метафорын тухай уламжлалт
ойлголт зэргийг үндэслэлгүй гэж үзээд
1. Өдөр тутмын
хэл яриа
зүйрлэлгүй, шууд
утгатай.
2. Аливаа юмыг
зүйрлэлгүй шууд
ойлгож байна.
3. Яруу найрагт
зүйрлэл хамгийн
өргөн хэрэглэгддэг.
4. Зүйрлэл бол
зөвхөн тэдний
илэрхийлэгч мөн.
5.
Зүйрлэсэн
санаа нь
түүний мөн
чанараараа үнэн биш.
Зөвхөн шууд
өгүүлсэн нь
зөв гэдгийг үгүйсгэсэн байна.
Энэхүү үгүйсгэлийн баталгааг
өмнө нь
Марк Жонсонтой
хамтран 1980 онд хэвлүүлсэн "Metaphors
we lived by" номонд
гаргасан байна. Хоёр судлаач уг бүтээлдээ
" зүйрлэл
нь бидний
өдөр тутмын
амьдралд нэвтрэн
ордог бөгөөд
хэл төдийгүй
сэтгэхүйн үйл
хөдлөлд илэрч
байдаг. Бидний
ерийн ойлголтын
тогтолцоо мөн
чанартаа зүйрлэлт
бөгөөд хэл
шинжлэлийн мэдээлэл
дээр тулгуурлаж
байдаг гэсэн
дүгнэлт хийсэн
байдаг. Зүйрлэл
нь зөвхөн
хэлний хүрээгээр
өөрөөр хэлбэл
үгийн хүрээгээр
хязгаарлагддаггүй, хүний
сэтгэх үйл
явц үлэмж
хэмжээгээр зүйрлэлт
(The contemporary theory of metaphors, 1990, 387-415) гэсэн байна.
Эрдэмтэн
Э. Равдан Д. Лакоффийн
бүтээлд хийсвэр
зүйрлэлийн онолын
үндсэн дээр
хийсэн дүгнэлтээ
"Орчин цагийн хэл
шинжлэл" бүтээлдээ
дурдсан байна.
Үүнд:
·
Зүйрлэл
нь хийсвэр
ойлголтыг ойлгох,
түүний талаар
ярьж болох
чухал оньс
мөн.
·
Зүйрлэл
нь угтаа
бол хэлний
бус ой
ухаанаас үүдэлтэй
үзэгдэл юм.
·
Зүйрлэсэн илэрхийлэл нь оюуны хийсвэрлэлийн өнгөн илэрхийлэл
мөн.
·
Зүйрлэсэн
ойлголт нь
зүйрлэл биш
ойлголтоос үүдэлтэй,
харин бидний
уураг тархины
үйл ажиллагаатай
холбоотой.
·
Сурвалжийн
дүр, бүдүүвчийн
бүтэц нь
оноосон өгөгдлийн
утга, бүтцэд
тохирсон байдлаар
шилждэг. Жишээ
нь: хайр
сэтгэл аялал
зүйрлэлд замын
эхлэл, төгсгөлтэй
дүйцэж байна.
Түүнийг Лакофф
үл хувьсах
гэж нэрлэжээ.
·
Нийтээр
хүлээн зөвшөөрсөн
хийсвэр зүйрлэлийг
эрэгцүүлэн бодох
шаардлагагүй, хэрэглээнд
шууд, бэлэн
шинжтэй байдаг.
Өөрөөр хэлбэл
аливаа хүний
ааш зангийн
тухай өгүүлэхдээ
бид багтаамжийн
тухай шууд
бодохгүй, шууд
"Тэр ааш муутай"
гэнэ.
·
Зүйрлэл
нь бидний
ахуй дахь
юм, үзэгдлийн
ижил төстэй
чанар гэхээсээ
илүү тэдгээрийн
дүйцлээс үүдэлтэй.
Сурвалж, оноосон
өгөгдөл хоёр
мөн чанараараа
өөр хоорондоо
ямар ч
холбоогүй.
·
Зүйрлэлийн
тогтолцоо үгийн
сан төдийгүй
хэлзүйд чухал
үүрэгтэй.
·
Яруу
найраг дахь
зүйрлэл нь
зүйрлэлээс үүдсэн
бидний ухамсарын
нийтээр хүлээн
зөвшөөрсөн тогтолцооны
үргэлжлэл буюу
өргөтгөр юм
гэсэн байна.
(\2005,
79)
Г. Кулиев : “Метафор нь хэлний гүйцэтгэдэг бүхий л үүргийг гүйцэтгэнэ” гэсэн санал дэвшүүлсэн бөгөөд тэдгээр үүрэг нь
·
нэрлэх . Энэхүү үүргийг үгийн олон утга гэж ойлгож болно. Жишээ: аяга (уудаг), аяга (нүдний)
·
чимэглэх. Метафор нь яриаг гоёох өөрөөр хэлбэл эелдэг, боловсон болгодог. Жишээ: тахир дутуу гэхгүй хөгжлийн бэрхшээлтэй, сохор гэхгүй хараа муутай
·
урнаар илэрхийлэх . Жишээ: гоо үзэсгэлэнгийн туйл, хэн нэгний миний шүтээн гэх мэтчилэн
·
танин мэдэхүй. Жишээ: цаг хугацаа алт, дурлал бол аялал , маргааныг дайн довтлоготой зүйрлэх (Лакофф, Турнерийн ухагдахууны метафор)
·
заах . Мэддэггүй зүйлийг мэддэг зүйлээр дамжуулан ойлгуулах явдал гэж ойлгож болно.
Адилтгал, зүйрлэлийг зөвхөн хэлшинжлэлийн асуудал гэж үздэг байсныг няцаан Д. Лакофф, М. Турнер нар ухагдахууны метафор (conceptual metaphor)-ын онол бий болгосон бөгөөд ингэснээр метафорын судалгаа хэлний хүрээнээс гарч хүний сэтгэхүй, ухамсар, танин мэдэхүй зэргэг рүү шилжсэн гэж хэлж болно.
Ухагдахууны метафор (conceptual metaphor) хүний өдөр тутмын энгийн амьдрал, хүний бодол, үзэл баримтлал, үйлтэй холбоотой байдаг гэж Д. Лакофф, М. Турнер нар үздэг байна. Д. Лакофф, М. Турнер нар ухагдахууны метафорыг дараахи байдлаар ангилсан байна.
|
 |
2.Ç¿éðëýë,
àäèëòãàëûã îð÷óóëàõ òóõàé
1827 îíä øòå
îð÷óóëàã÷èéí õºäºëìºðèéí òóõàéä äýëõèé åðòºíöèéã õîëáîäîã õàìãèéí ÷óõàë, àðèóí
ç¿éë ãýñýí áàéäàã.
Àäèëòãàë, ç¿éðëýë буюу метафор нь ¿íäýñòíèé ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë, ¿íäýñíèé õýëíèé õºãæëèéí ÿâöàä áèé áîëäîã òóë ¿íäýñíèé îíöëîã á¿õèé
¿ã, õýëëýãòýé îéðòîæ î÷èõ þì. Èéìýýñ метафор нь ¿íäýñíèé îíöëîãòîé ¿ã, õýëëýãèéã îð÷óóëàõ àðãàä çàõèðàãäàí õºðâºãäºõ ó÷èðòàé.
Ìîíãîë îð÷óóëãûí
óõààíû “Ìýðãýä ãàðàõ îðîí” çîõèîëä ãàäààä õýëíèé ¿íäýñíèé îíöëîã ¿ã áîëîí òîäîðõîé
íýð òîìü¸îã îð÷óóëàõäàà ãàëèãëàí àðààñ íü òîäðóóëãà õèéõ òàëààð äóðäñàí íü îð÷èí
¿åèéí ¿ãñèéí ñàíãèéí òîäðóóëãûí àðãà ìºí. Ìîíãîë îð÷óóëãûí óõààíä óëàìæëàãäàí
èðñýí îð÷óóëãûí àðãààñ äóðäâàë:
1) ¿ñýã÷ëýí îð÷óóëàõ
2) óòãà÷ëàí îð÷óóëàõ
3) äóóðàéëãàõ àðãà çýðýã áàéæýý.
Ýðäýìòýí Ð. ÿðáàçàð “Óðàí ä¿ðñëýë áà îð÷óóëãà” ºã¿¿ëýëäýý «óðàí ä¿ðñëýëèéí ç¿éðëýë, àäèëòãàëûã îð÷óóëàõ
íü ºâºðìºö õýëëýãèéí àðãàòàé îéðòîæ èðíý»(1989, 85) ãýæýý. Èéìýýñ
ç¿éðëýë, àäèëòãàëûã îð÷óóëàõàä ºâºðìºö õýëëýãèéã îð÷óóëàõ àðãà õýðýãëýæ áîëîõ
þì. Ýíý ¿¿äíýýñ Â. Êîìèññàðîâûí áè÷ñýí÷ëýí «...ºâºðìºö õýëëýãèéã á¿ðýí ä¿¿ðýí
îð÷óóëàõ àðãà íü íýã õýëíèé ºâºðìºö õýëëýãèéã íºãºº õýëíèé ò¿¿íòýé ä¿éöýõ
ºâºðìºö õýëëýãýýð áóóëãàõ þì. Èíãýñíýýð óòãà ñàíààã á¿ðýí èëýðõèéëýýä
çîãñîõã¿é, óðàí ä¿ðñëýë, ñýòãýë õºäëºëèéã èëýðõèéëñíèéã áóóëãàæ áîëäîã áàéíà».(1960,57)
̺í Ð. ÿðáàçàð ¿íäýñíèé îíöëîã ¿ã, õýëëýãèéã
îð÷óóëàõ àðãûã ñàíàë áîëãîí äýâø¿¿ëñýí áºãººä ýäãýýð àðãà íü:
1) ãàëèãëàõ,
2) õóóëáàðëàõ áîëîí ¿ã÷ëýõ,
3) îéðîëöîî óòãàòàé ¿ã, íèéëýìæ ¿ãýýð îð÷óóëàõ,
4) òàéëáàðëàí îð÷óóëàõ çýðýã þì.
Ýðäýìòýí Ä. Äàøäàâàà
îðîñ õýëíýýñ õýëö ¿ã, ç¿éð öýöýí ¿ãèéã ìîíãîë õýëíýý îð÷óóëàõàä:
1) óòãà ä¿ðñëýë,
òîõèðîõ ìîíãîë áýëýí õýëëýãýýð îð÷óóëàõ,
2) óòãà÷ëàõ,
3) ¿ã÷ëýõ àðãààð
îð÷óóëæ áîëíî ãýñýí ñàíàë äýâø¿¿ëñýí áàéíà.
Ç¿éð
öýöýí ¿ã íü ç¿éðëýëèéí íýãýí õýëáýð áèëýý. Èéìä Ã. Àêèì ç¿éð öýöýí ¿ãñèéí áîäèò óòãûã
ãýýõã¿éãýýð
1) õóóëáàðëàí îð÷óóëàõ
2) ìîíãîë õýëíèé áýëýí
ç¿éð öýöýí ¿ãýýð òºëººë¿¿ëýõ
3) çîõèîìæëîí îð÷óóëàõ
àðãûã ñàíàë áîëãîñîí áàéíà.
Ç¿éðëýë, àäèëòãàë õî¸ð
íü õîîðîíäîî òºñòýé àäèëàâòàð áîëîâ÷ ç¿éðëýëèéã àðàé äàëä óòãààð õýðýãëýäýã.
Þì, ¿çýãäýë îëîí øèíæ òýìäãýýð îéðîëöîî áàéäàã ó÷èð õàðüöóóëëûí öàð õ¿ðýý íýí
ºðãºí áàéíà.
Ôðàíöàä IV Ãåíðèõ âàí
(1553-1610) “òàðèà÷èí á¿õýí ñàéí
ºäºð òóòàì òàõèàíû øºë óóõ”, ººðººð õýëáýë
õàíãàëóóí ÷èíýýëýã àìüäðàëòàé áàéãààñàé ãýæ åðººñºí ãýäýã. ¯¿íýýñ ¿¿äýí
õàíãàëóóí ÷èíýýëýã áàéõ ãýäýã óòãàòàé íýãýí ç¿éðëýë ôðàíö õýëýíä ¿¿ñýæ îäîî
áîëòîë õýðýãëýãäñýýð áàéíà.
“… L’histoire de la Poule au pot et la chanson du Vert-Galant venaient y mêler
des souvenirs glorieux et tout l’entrain de la vieille
France.” (A.Daudet)-Õàíãàëóóí
÷èíýýëýã àìüäðàëûí òóõàé “Àëèà ñàëáàäàé” íàðûí äóó, ¿¿õ ò¿¿õ íü õóó÷íû ôðàíöûí àëäàð íýð, öîã
æàâõëàíã ñàíàãäóóëäàã.
Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä ç¿éðëýëèéí
îð÷óóëãàä ò¿¿ãýýð èëýðõèéëñýí äàëä ñàíààã èëð¿¿ëæ îëîõ íü õàìãèéí ÷óõàë áºãººä
æèíõýíý óòãûã îëñîí ¿åä öººí òîõèîëäîëä ¿ã÷ëýí îð÷óóëæ áîëîõ áà ãîëöóó
áîëîìæèéí ¿ã õýëëýãýýð îðëóóëàõ íü èë¿¿ ¿ð ä¿íä õ¿ðýõ áàéíà»(1996,
190-191).
Ýðäýìòýí Ð. ÿðáàçàð àäèëòãàëûã
îð÷óóëàõ àðãûí òàëààð áè÷èõäýý, «“Je tombe sur un
sergent, un p’tit poseur, frais
comme l’oeil, à l’orgnon d’or, - des lunettes à
galon” (H.Barbusse)–Øèë íü õ¿ðòýë àëòëàã òóÿàòàé, àëòàí õ¿ðýýòýé øèë ç¿¿ñýí,
áîëñîí àëèì øèã öýë çàëóó, òóíèðõóó íàìõàí ò¿ð¿¿÷ ð¿¿ áè óõàñõèéâ. Ôðàíö÷óóä
áàðüñàí çàãàñûã øèíýõýí áóþó õóó÷èðñíûã íü ò¿¿íèé í¿ä õýð çýðýã ãýðýëòýæ
áàéãààãààð íü ¿íýëæ öýãíýäýã áîëîõîîð “ãýðýëòñýí í¿ä” ãýæ õàðüöóóëñíûã
ìîíãîëîîð “áîëñîí àëèì øèã” ãýæ îð÷óóëàõ íü àðàé îéëãîìæòîé áèçýý.
Çàðèì õàðüöóóëëûã
¿ã÷ëýí îð÷óóëñíààð îëîí õýëíèé ºâºðìºö õýëëýãèéí øèíæòýé áîëñîí áàéäàã.
Ìîíãîë÷óóäûí “í¿äíèé öºöãèé ìýò
õàéðëàõ” ãýäýã ç¿éðëýëèéí õóâü
çàÿà èéìýðõ¿¿ áàéíà. Ò¿¿íèéã ôðàíöààð “garder comme la prunelle de ses yeux”, îðîñîîð “áåðå÷ü êàê çåíèöó îêà” ãýæ õýëäýã íü ¿ã ¿ãýýðýý á¿ðýí òîõèð÷ îëîí óëñûí øèíæòýé
õýëëýã áîëñîí áàéíà.
Äýýðõ æèøýýíýýñ ¿çýõýä õàðüöóóëëûã õàì ñýäâèéã õàðãàëçàí
èõýâ÷ëýí ¿ã÷ëýí îð÷óóëæ áîëîõ áîëîâ÷ áàñ ººð ¿ãýýð îðëóóëæ áîëîõ áàéíà». (1996,189-190)
Метафорыг сайн, оновчтой орчуулбал хэл найруулга нарийсан чамбайрч, утга санаа
уран дүрслэл нь
товойн тодорч, уншихад урамтай, хэлэхэд эвтэй, сонсоход уянгатай болдог байна.
Ç¿éðëýë íü øèíýýð îëæ ìýäñýí ç¿éëèéã øèíýýð íýðëýñýí
íýðëýëò þì. Ýíýõ¿¿ øèíý íýðëýëò òóõàéí õýëýíä ºìíº íü áàéñàí
áýëýí õýðýãëýãäýõ¿¿íèé òóñëàìæòàéãààð áèé áîëîõäîî óòãûã íü èõýä õèéñâýðëýäýã.
Àëèâàà õýëíèé ç¿éðëýë íü òóõàéí õýëýýð õàðèëöàã÷ ¿íäýñòíèé òàíèí ìýäýõ¿é,
ñýòãýëãýýíèé õóâüñàë, õºãæëèéí ¿ð ä¿íä áèé болохоор эх зохиолыг бичсэн хэл,
орчуулж байгаа хэл-эх
хэл буюу монгол хэлэнд хэлбэр, агуулгынхаа хувьд
тохирохтой үгүйтэй байдаг. Иймээс дээр дурьдсан аргыг нэгтгэн метафорыг орчуулахдаа
1. хуулбарлан үгчлэх /
шууд хөрвүүлэх/ болох боломжтой. Юм, үзэгдлийг адилтгаж, зүйрлэж байгаа цаад үзэгдэл, юм зэрэг нь хоёр хэлэнд тохирч байвал хуулбарлах аргаар шууд орчуулж болно. Заримдаа үгчлэн орчуулснаар олон хэлний өвөрмөц хэллэгийн шинжтэй болсон байдгийн нэг илрэл нь доорхи жишээ харуулж байна. Жишээ: Монголчуудын "нүдний цөцгий мэт хайрлах" гэснийг “Guard
like the apple” гэдэг нь үг, үгээрээ бүрэн тохирсон байна.
2. Мөн утга дүйлгэн орчуулж болох юм. Ингэснээр хоёр
хэлний хэрэглүүр бүр
заавал тохирч байх
албагүй ч эх зохиолын агуулгыг орчуулж байтаа хэлээр бүрэн төгс
гаргаж чадах бөгөөд орчуулгын хэлний хэм
хэмжээ, найруулга зүй, түүний горимд нийцэх боломжтой.
3. Утга ойролцоо буюу тохирох хэллэгээр тайлбарлан орчуулахад утгыг илтгэн гаргахад эх зохиолын санааг бүрэн дамжуулж болох сайн талтай ч үргэлж хэрэглэх арга биш бөгөөд эх хэлний эмх цэгц, найруулгад нь харш байж болох талтай. Ингэх нь үндэстний тус бүрийн сэтгэхүй болон зан заншил онцлог, өвөрмөц гэдгийг нотлох мэт.
4.
Ном зүй:
1.
Î.
Àäúÿà, Ä.Äàøäàâàà áà áóñàä, Îð÷óóëãûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ, 1983
2.
Î.Àäúÿà, Ä.Äàøäàâàà áà
áóñàä, Îð÷óóëãûí ãàðûí àâëàãà, ÓÁ, 1983
3.
Ã.
Àêèì, Ìîíãîë ºâºðìºö õýëöèéí òîâ÷
òàéëáàð òîëü, Óëààíáààòàð, 1982
4.
Ã. Àêèì, Îð÷óóëãûí
ñàíã óóäëàõàä, Óëààíáààòàð, 1984
5.
Ä.
Áàäàìäîðæ, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé
óòãàñóäëàëûí ¿íäýñ, Óëààíáààòàð, 1997
6.
Ä.
Áàäàìäîðæ, Ìîíãîë õýëíèé óòãàñóäëàë,
Óëààíáààòàð, 2001
7.
М. Базаррагчаа ,“Монгол хэл”, Улаанбаатар,
2000
8.
Æ.
Áàÿíñàí,”Соёл, хэл, үндэстний сэтгэлгээ”, Улаанбаатар,2002
9.
Æ.
Áàÿíñàí, Ø.Îäîíòºð, Õýë øèíæëýëèéí
íýð òîìú¸îíû ç¿éë÷èëñýí òàéëáàð òîëü, Óëààíáààòàð, 1995
10.
Ø.Ãààäàìáà, Ìîíãîëûí
íóóö òîâ÷îîíû ñóäëàëûí çàðèì àñóóäàë, Óëñûí õýâëýëèéí ãàçàð,
Óëààíáààòàð,1990
11.
Ø.
Ãààäàìáà, Óòãà çîõèîëûí îíîëûí ¿íäýñ,
Óëààíáààòàð, 1989
12.
Ð.
ÿðáàçàð, Îð÷óóëãûí îíîë, äàäëàãûí ¿íäýñ,
Óëààíáààòàð,1996
13.
Ð.
ÿðáàçàð, Óðàí ä¿ðñëýë áà îð÷óóëãà, Îð÷óóëàõ
ýðäýì ¹6, Óëààíáààòàð,1989
14.
Ö.
Äàìäèíñ¿ðýí, Ìîíãîëûí íóóö òîâ÷îî,
ÓÕÃ, Óëààíáààòàð, 1990
15.
Ý.
Ðàâäàí, Îð÷èí öàãèéí õýë øèíæëýë,
Óëààíáààòàð, 2005
16.
Ö.
Ñ¿õáààòàð, Ìîíãîë õýëíèé íàéðóóëãà
ç¿é, Óëààíáààòàð, 1998
17.
ß.
Öýâýë, Ìîíãîë õýëíèé òîâ÷ òàéëáàð
òîëü, Óëààíáààòàð, 1966
18.
Â.
Í. Êîìèññàðîâ,
ß. È. Ðåöêåð, Â. È.Òàðõîâ, Ïîñîáèå ïî ïåðåâîäó ñ àíãëèéñêîãî ÿçûêà íà
ðóññêèé, Ìîñêâà, 1960
19.
I.
R. Galperin, Stylistics,
Moscow, 1981
20.
H. Kuribayashi,
Choijinjab, Word-and Suffix-Index to the Secret
History of the Mongols, the Center for Northeast Asian Studies Thohoku
University,2001, Sendai
21.
L.
Ligeti, “A mongolok titkos
története”, Budapest,1964
22.
I. de Rachewiltz,Index
of the Secret history of the Mongols, Indiana University Publications, Uralic
and Altaic Series, Vol.121,Bloomington, 1971
“Метафорын орчуулга” лекцийн хавсралт
|
Ë.Ëèãåòèéí
ãàëèã
|
Ï.
Ïåëëèîãèéí
ãàëèã
|
Ï.
Ïåëëèîãèéí
орчуулга
|
Ä.Öýðýíñîäíî-ìûí îð÷óóëãà
|
Ö.Äàìäèíñ¿ðýíãèéí õºðâ¿¿ëýã
|
Ì-Ä.Ýâýí, Ð.Ïîï íàðûí îð÷óóëãà
|
F.W.Cleaves 1982
|
Доржготов Эрэндоо
2006
|
|
|
|
|
|
|
|
21.šira gü’ün... qarurun
naran sara-yn kili-yer
šira noqai metü šičabaljaju qarqu büle’e
|
21. šira gü’ün... qarurun naran sara-yïn
kili-yär
šïra noqai
mätü
šïčabaljaju
qarqu bülä’ä.
|
21. ...quand il sortait, il sortait
en rampant,
tel un chien
jaune, dans les rais
du soleil [ou ]de la lune.
|
21.Ãàðàõäàà [òýð õ¿í] íàðàí ñàðíû
çàâñðààð
øàð íîõîé ìýò øàçâàëçàí ãàðàõ áºë㺺.
|
21.Òýð õ¿í, ãàðàõ íàð ñàðíû õèëýýð
øàð íîõîé ìýò øàðâàëçñààð ãàð÷ îäíî.
|
21.Quand il sortait, c’est en rampant
,
tel un chien
jaune, sur un rayon
de lune ou de soleil qu’il sortait.
|
21. When he went out, like a yellow dog he was wont
to crawl out by the beams of the sun or moon.
|
21. He scamperd just like the quality yellow dog
wags its tail
|
|
|
|
|
|
|
|
22.
tuqar-un tabun müsüt metü qaqča qaqča bolu’asu
tere niji’el müsüt
metü ken-e
ber kilbar-a ququldaqun
ta tere
čuqtai müsüt
metü qamtu
niken eyeten
bolu’asu
ken’e ber kilbar-a yekin bolqun ta
ke’ebi
|
22.
tuqar-un tabun müsüt mätü qaqča qaqča bolu’asu
tärä niji’äl
müsüt mätü kän-ä bär
kïlbar-a ququldaqun ta.
tärä
čuqtai müsüt mätü qamtu nikän äyätän bolu’asu kän-ä bär kïlbar-a yäkin bolqun ta
kä’äbi.
|
22.
Tel les cinq
bois de
flèches
de tout à l’heure, si
vous êtes
il sera facile
vous briser
comme chacun
de ces bois de
flèches, si
vous êtes ensemble et d’accord
commun comme
ces bois de
flèches liés, à qui donc
serait-il
facile de vous
[détruire]?
|
22.
Òà íàð ñàÿûí
òàâàí ñóì ìýò ãàíö ãàíöààð
áîëâîë ò¿ð¿¿÷èéí ñóì ìýò õýí á¿õíýý õÿëáàðõàí äèéëýãäýíý.
Òýð áàãöàëñàí
ñóì ìýò õàìò íýãýí ýåýð
ÿâáààñ òà íàð õýíä ÷ ÿàõàí õÿëáàðõàí ¿ë äèéëäýãäýíý
|
22.
Òà íàð ãàíö
ãàíöààð ñàëáàë
íýæýýä ñóì ìýò
õ¿íä õÿëáàðõàí
äèéëýãäýíý.
Òà íàð ýâ ýåý
íýãòãýâýë, òýð áàãëàñàí òàâàí ñóì
ìýò áýõ áîëæ, õýíä ÷ õÿëáàð
äèéëäýõã¿é
áîëíî
|
22.
Si vous êtes
comme ces cinq
bois de flèches, comme
eux, quiconque
pourrait
aisément vous
briser. Mais si, comme ce
faisceau de
bois de flèches,
vous
êtes unis et
en bonne entente,qui
pourrait
aisément vous
briser?
|
22. If, like the five arrow shafts of a little while
ago, ye be each alone like those single arrow shafts bound in the bundle, how will ye easily be [broken] by
any one
|
22. If, each of you keeps to himself, like those single
arrow shafts, anybody shall easily defeat you. If you remain together in
amity, like the bound arrow shafts, none can vanquish you.
|
|
|
|
|
|
|
|
31.
hörene ümere [19b]-eče kei bolu’asu qarčïqai-bar barï’uluqsan noquit
galawud-un
ödün hüsün anu
burqaliq časun metü butaraju keyisjü iremü ede oyira
büyyü
|
31.
höränä ümärä-äčä käi bolu’asu qarčiqai-bar bari’uluqsan noquit galawud-un ödün hüsün anu
burqalïq časun mätü butaraju käyisjü
irämu ädä oyïra büyüjä.
|
31.
...mais quand le vent souffle du
Nord-Ouest,
les plumes et le
duvet des canards et des oies qu’il fait prendre à son épervier viennent [ici] dispersés et chassés
comme la neige
dans une tempête, ce doit être
par là.
|
31.
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè ñàëõèëàõàä
õàðöàãààð áàðèóëñàí
íóãàñ, ãàëóóäûí
ºä
öàñ áóðãèíàõ ìýò
áóòàð÷ õèéñýæ
èðíý.
|
31.
Áàðóóí õîéíîîñ ñàëõè ñàëõèëáàë ò¿¿íèé
õàðöàãààð áàðèóëñàí íóãàñ, ãàëóóíû ºä ñºä íü
öàñ ìýò áóòàð÷ õèéñýæ èðíý.
|
31.
Lorsque souffle le vent du nord-ouest
,
le duvet et les
plumes des canards et des oies que son autour a attrapés volent jusqu’ici comme flocons de neige
dans la tempête.Il doit demeurer près d’ici.
|
31.
If, there be a wind from the northwest the feathers and
down of the ducks and geese which he hath made to be caught by the falcon
scatter and blow hither like a whirlwind of snow.
|
31.
But when the wind blows from the northwest, the buff and
feathers of the ducks and geese caught by his hen goshawk are strewn and
flown over here like swirling snow.
|
|
|
|
|
|
|
|
33. aqa aqa
beye teri’ütü
de’el jaqatu sayin ke’ebe
|
33. aqa aqa
bäyä täri’ütü dä’äl
jaqatu sayïn kä’äbä.
|
33.
Frère aîné,frère aîné!
C’est bien quand
un corps a une tête, quand un vêtement a un col.
|
33.
Àõàà, àõàà!
Áèå òýðã¿¿òýé,
äýýë çàõòàé íü ñàéí
|
33.
Àõ àà, àõ àà,
áèå òýðã¿¿òýé,
äýýë çàõòàé íü ñàéí
|
33.
Aîné, aîné!
Il est bon qu’un corps ait une tête et qu’une robe ait un
col.
|
33. [if] a body have a head, [it is good] [if] a garment have collar [it is good]
|
33. My Brother, my brother, it is better that if head is
on it is body collar is on it is garment.
|
|
|
|
|
|
|
|
41.
Čiduqul-bökö emes olotu büle’e
mene metü törele
|
41.
Čïduqul-bökö
ämäs olotu bülä’ ä.
mänä mätü
töräbä.
|
41.
Čïduqul-bökö eut beaucoup de
femmes, et ses fils
naisseient comme à chaque instant.
|
41.
...×èäõ¿ë áºõ ýìñ îëîíòîé
áºë㺺.պ⿿ä íü
ìýíý ìýò [îëîí]
òºðºâ.
|
41.
Ç¿òãýë áºõ
îëîí ýì àâñàí
òóë õºâ¿¿í íü
ìàíàí ìýò (îëîí)
òºðºâ.
|
41.
C’est son fils Ciduqul-le-Lutteur,
qui eut beaucoup d’épouses et dont la progéniture naissait en vaste nombre.
|
41. Chidiqul-boku was one whose wives were many. His sons
were born as if in heaps.
|
41. The son of Chidiqul-boku the wrestler8 who had many
wives and whose sons were in great numbers like spawn
|
|
|
|
|
|
|
|
62. Dei-sečen
ügülerün ene
ko’ün činu
nidün-tür-i-yen
qaltu
ni’ur-tur-iyan
geretü
ko’ün büi
|
62. Däi-säčän
ügülärün änä
ko’ün čïnu
nidün-tür-i-yän
qaltu
ni’ur-tur-ïyan
gärätü
ko’ün büi
|
62.Däi-säčän dit:
”Ce tien fils
est un fils
dont
les yeux
ont du feu et
dont le visage
a de l’éclat.”
|
62.Äýé ñýöýí
ºã¿¿ëð¿¿í:
“Ýíý õºâ¿¿í
÷èíü
Í¿äýíäýý ãàëòàé,
Í¿¿ðýíäýý
ãýðýëòýé
õºâ¿¿í áàéíà.”
|
62.Äýé ñýöýí
ºã¿¿ëð¿¿í:
“Ýíý õºâ¿¿í
÷èíü í¿äýíäýý
ãàëòàé,
í¿¿ðýíäýý
ãýðýëòýé
õºâ¿¿í áàéíà.”
|
62.- Ce
fils-là,
dit Dei-le-
Sagace, c’est
un fils
Qui a du feu
dans les yeux
Et de l’éclat
sur le visage!
|
62. De Secen spake, he said “This son is a son With fire in his eyes,
With light in his face”
|
62. Dei sechen said: “Your son has
A fire in his eyes
And a light in his face”
|
|
|
|
|
|
|
|
76.Tayyiči’ut aqa de’ü-ye’en qaši’u ker [8b] aburaqun bida ke’ejü büküi- tür erte
Alan eke-yin
tabun kö’üt metü yekin eye üge’ün büi ta bütügei ke’ebi
|
76. Tayïčï’ut aqa dä’ü-yä’än (yä’än corr.) qašï’u ker [8b] aburaqun bïda kä’äjü büküi-tür
Alan äkä-yin
tabun kö’üt mätü yäkin äyä ügä’ün büi ta bütügäi kä’äbi
|
76. Alors que
nous nous demandons de quelle manière nous vengerons notre insulte avec les
frères aîné et cadet les Tayïčï’ut,
comment êtes-vous en désaccord
, tels jadis les cinq fils d’Alan-äkä?
|
76. Òàé÷óóä íàðààñ ºøººãºº áèä õýðõýí
àâíà õýìýýæ á¿õèéä ýðòíèé
Àëàí ãîî ýõèéí
òàâàí õºâ¿¿ä ìýò òà íàð ÿàõàí [èíãýæ] ýå ¿ã¿é áóé?
|
76.Èéì áîë áèä òàé÷óóä íàðààñ ÿàæ ºøºө㺺 àâ÷ ÷àäíà. Óðüäûí
Àëóí ýõèéí òàâàí
õºâ¿¿ä ìýò ÿàãààä ýâ ýåã¿é áîëîâ?
|
76. Alors que
nous nous demandons comment venger l’amère offense des aînés et cadets
Princes, comment être en désaccord
comme jadis les cinq fils de Mère Garance?
|
76. How shall we avenge the bitherness of our Tayiciud
brethren why are you without accord as formery the five sons of Mother Alan?
Do you not
|
76. When we ask ourselves how to take vengeance for
outrage committed by our Taichiud kinsmen, how can, you be at odds with each
other, like the five sons of great grandmother Alan? Stop it.
|
|
|
|
|
|
|
|
78.
ene qarbisu-
ban qajaqu
qasar noqai
metü qada-tur [11b]
dobtulqu
|
78.
qarbïsu-ban
qajaqu
qasar
noqaï mätü.
|
78.
Tel le chien qasar
qui mord sa placenta,
|
78.
Õàðáèñàà õàëüñ
íàâ÷àà) õàçàõ
Õàñàð
íîõîé ìýò
|
78.
Õàâèðãà õàçàõ
Õàð íîõîé ìýò,
|
78.
Comme le
chien
molosse
déchirant son
délivre,
|
78. [Even] as the Qasar dog which biteth his
own afterbirth
|
78. Like a qasar dog swallows its afterbirth
|
|
|
|
|
|
|
Subscribe to:
Posts (Atom)